Мүнөөдэрэй байдалаар, Буряад Уласай дэбисхэр дээрэ үүлтэртэ 33 репродуктор, 5 завод хүдэлнэ. Тэдэнэй тоодо мяханай казах малаан үүлтэрэй үхэр үсхэбэрилгын 11 ажахы, хальмаг үүлтэрэй үхэрэй 11 болон һүнэй симментал үүлтэрэй 1 ажахы тоологдоно. 4 ажахыда хониной үүлтэртэ репродукторнууд байгуулагданхай. Үнгэрһэн жэлдэ Хурамхаан аймагта хальмаг үүлтэрэй ажахы болон Хяагта аймагта казах малаан үүлтэртэ мал үсхэбэрилгын репродуктор эмхидхэгдэһэн байха юм. Байгша ондо Кабанскын аймагай “Рубин” ажахы һү ехэтэй хара-сагаан болон герефорд үүлтэрнүүдэй мал үсхэбэрилхэ үүлтэртэ репродукторай ажал эрхилхэ үнэмшэлгэтэй болохын тула дансануудаа бэлдэжэ байна. Үүлтэртэ мал ажал дэмжэлгын хэмжээнүүд тухай Буряад Уласай хүдөө ажахын болон эдеэ хоолой сайдай орлогшо Петр Брыков заншалта брифинг дээрэ мэдээсэбэ.
- Үүлтэртэ бодо мал үсхэбэрилгэ дэмжэлгын гүрэнэй программын хэмжээндэ 2017 ондо гүрэнэй болон уласай мүнгэн зөөриин жасануудһаа хамта дээрээ 70 гаран сая түхэриг һомологдонхой. 2016 ондо энэл хэмжээндэ 1258 толгой үүлтэртэ мал худалдажа абаад, мүнгэн зөөриин гаргаша тэхэрюулэн бусаагдаа. Харин 2017 ондо 1470 толгой мал абтаа. Эдэ тэдхэмжэ абагшад уялгаяа дүүргэжэ, малай толгой хороогоогүй, - гэжэ Петр Брыков тэмдэглэбэ.
Шэнэ албан ямар ажал ябуулхаб?
Уласай бүхы түхэлэй ажахынуудай малай тоо зоотехникын сахим бүридхэлдэ абтанхай. Үүлтэртэ ажахынуудта мяханай болон һүнэй шэглэлэй мал хэмэл аргаар үрэжүүлэгдэнэ. Энэ ехэ ажалые өөһэдын, уласай үүлтэртэ албангүйгөөр бэелүүлхэнь хүшэр. Тиимэһээ һүүлэй жэлнүүдтэ иимэ албан байгуулха ажал ябуулагдажа, Буряад Уласай мэдээсэлэй-оньһон аргын түбэй дэргэдэ можо нютагай мэдээсэлэй-үүлтэр һайжаруулгын түб байгуулагдаба гээшэ. Тэрэ түбые Буряад Уласай Хүдөө ажахын яаманай мал ажал хүгжөөлгын таһагай дарга ябаһан Баир Минжуров хүтэлбэрилбэ. Мүнөө дээрээ энэ һая байгуулагдаһан албан табан хүнһөө бүридэнэ. Саашадаа ажал хэрэгэй хараа бодолнууд, хараа түсэбүүд тодорхойлогдоод, албан үргэдхэгдэхэ юм.
Үүлтэртэ мал һайжаруулгын ажал ябуулдаг шэнэ албан ганса Буряадта бэшэ, харин можо бүхэндэ байгуулагдаба. Тиигэжэ бүхы малай үүлтэр һайжаруулгын ажал ябуулга нэгэ газарта бүридхэгдэдэг, бүхы шэнэ мэдээсэлнүүд суглуулагдадаг байха юм.
- Үнгэрһэн жэлэй һүүл багаар уласай Хүдөө ажахын яамантай ехэ хуралдаан үнгэрөө һэн. Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыденовэй үүсхэлээр үүлтэр һайжаруулгын албан байгуулха тухай ажал эхилээ. Тэрэ суглаан дээрэ малшадта, ажахынуудта энэ мэдээсэл соносхогдоо. Арадай Хуралшье энэ асуудал хиналга дороо абанхай. Үүлтэр һайжаруулгын албан хадаа мал ажалай хүгжэлтын үндэһэн ха юм даа, тэрээнгүйгөөр хэрэгнай урагшатай байхагүй, - гэжэ Баир Минжуров брифинг дээрэ онсолон тэмдэглээ.
Һая мүндэлһэн албан Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин захиралтай хэлсээ баталжа, эрдэмтэдтэй суг хамта ажал ябуулха. Хүдөө ажахынууд үүлтэр һайжаруулгын ажалаар эрдэмтэдһээ туһатай мэдээсэлнүүдые абаха, харилсаа холбоотойгоор ажалаа ябуулха аргатай болобо.
Мүн энэ түб “Буряадай” гэһэн үүлтэртэ ажал ябуулдаг нэгэдэлтэй хэлсээ баталжа, мал хэмэл аргаар үрэжүүлгын ажал ябуулха юм. Тиигэжэ бүхы хүдөө аймагуудта иимэ аргаар үрэжүүлгын түбүүд байгуулагдаха.
- Мүн үүлтэртэ мал үсхэбэрилдэг ажахын зэргэтэй болохынь тула заабари зүбшэл үгэдэг, туһаламжа үзүүлдэг болохобди. Иимэ зэргэтэй болохо хүсэлтэй ажахынууд Буряадтамнай олон. Мүнөө дээрээ “Агын” болон “Буряадай” гэһэн бүдүүншэг нооһотой үүлтэрэй хони үсхэбэрилгын ажал ябуулагдана, данса үнэмшэлгэнүүд бэлдэгдэжэ, Москвагай эрдэм шэнжэлгын түб руу эльгээгдэнхэй. 3-5 жэлэй туршада тэдэ ажахынууд үүлтэртэ репродукторай зэргэтэй болохо юм, - гэжэ Баир Энэбэшиевич тайлбарилба.
Алтайн хүдөө ажахы жэшээ болоо
Үүлтэр һайжаруулгын албан байгуулха талаар Буряадай түлөөлэгшэд Алтайн хизаар ошожо, ажал хэрэгтэйнь танилсаа. Алтайн хизаар хадаа Ород гүрэн дотор хүдөө ажахыгаа тон һайнаар хүгжөөһэн, үнинһөө хойшо эрхилдэг үүлтэр һайжаруулгын ажалаа ямаршье сагта алдаагүй газар гэжэ мэдээжэ. Һайн үүлтэрэй бухануудые үсхэбэрилдэг үүлтэртэ ажахынууд тэндэ урагшатай ажалладаг. Можонууд хоорондын мэдээсэлэй-үүлтэр һайжаруулгын түб баһал байгуулагданхай. Тэндэнь аяар 50 хүн хүдэлнэ. Ганса Барнаулда иимэ 4 түб бии. Малай үүлтэр һайжаруулгын һайн жэшээ дагажа, Буряадтамнай байгуулагдаһан түб саашадаа хүгжөөгдэхэ.
Хэмэл аргаар үрэжүүлгын һайн тала
Буряад ороноймнай хүдөө ажахынуудта хэмэл аргаар мал үрэжүүлгын түбүүд байгуулагдаха гэжэ дээрэ дуулгаа һэм. Эндэ ганса томо ажахынуудай бэшэ, мүн үмсын мал үрэжүүлэгдэхэ аргатай. Энэ зорилгоор Хүдөө ажахын дээдэ һургуули иимэ ажал хэхэ мэргэжэлтэдые - осеменаторнуудые бэлдэдэг болохо. Тиихэдээ хэмэл онол аргаар үрэжүүлхэ, түллэхэ малай хойноһоо хараха, түрүүлхэ ажалда дүршүүлхэ юм. Мүнөө дээрээ хүдөө нютагуудаар малай тоо толгой бүридхэгдэжэ, хаана хэды түбүүдые нээхэ тухай шэнжэлгын ажал ябуулагдана, мүн мэдүүлгэнүүдые абажа эхилэнхэй. Олон фермернүүд, гэр бүлын малай фермэнүүд, эхилжэ байһан малшад гүрэнэй тэдхэмжэ болон грантнуудта хүртэнхэй. Тэдэндэ имагтал хэмэл аргаар малаа үрэжүүлхэнь шухала. Юуб гэбэл, 50-60-аад толгой малтай ажахыда нэгэ буха абахадань, олзо оршогүй юм. Тиимэһээ иимэ түбэй туһаламжа хэрэгтэй болоно. Һаяын сагта уласай Хүдөө ажахын яаман Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуулиин дэргэдэ һуралсал үнгэргэхөөр хараална.
- Хэмэл аргаар үрэжүүлгын хэрэгтэ гаргашалагдаһан мүнгэн зөөриин 90 хубииень Хүдөө ажахын яаман тэхэрюулэн бусаана. Энэ хангаалта түлбэридэ ехэ мүнгэн шэглүүлэгдэдэг болоо. Хэрбэеэ урда тээнь 1 сая түхэриг гаргашалагдадаг һаа, нёдондоной мэдээгээр, хангаалта түлбэринүүдтэ шэглүүлэгдэһэн мүнгэнэй хэмжээн 3 сая түхэриг хүрэтэр дээшэлээ. Гүрэнэй энэ дэмжэлтын ашаар хүдөө ажахынхид 4 мянга гаран толгой мал хэмэл аргаар үрэжүүлээ, - гэжэ Петр Брыков мэдээсэбэ.
Үндэһэн үүлтэртэ мал шэнжэлэгдэнэ
“Бүүбэй” гэһэн үндэһэн буряад үүлтэрэй хонид Буряад орондо үсхэбэрилэгдэдэг бүхы хониной 74 хубинь болоно. Энэ үүлтэр “Баянгол”, “Шэбэртэ”, “Үлзы” гэһэн үүлтэртэ малай репродукторнуудта үсхэбэрилэгдэнэ. Гэхэ зуура, үнгэрһэн зуун жэлэй һүүл багаар уластамнай бүдүүншэг нооһотой “Буряадай” гэһэн үүлтэр байгуулагдаа бэлэй. Энэ үүлтэрэй хонид Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ ажахыда үсхэбэрилэгдэдэг һэн. Теэд элдэб бэрхэшээлнүүдые дабажа ядаад, тэрэ завод хаагдашоо. Харин мүнөө энэ ажахы һэргээлгын ажал бэлдэгдэжэ байна.
Үндэһэн буряад үүлтэрэй үхэр һэргээжэ үсхэбэрилхэ тухай хэдэн жэлэй туршада хэлсэдэг. Энэ ажалые эрдэмтэн Булат Лхасарановтай суг хамта уласай Хүдөө ажахын яаманай мэргэжэлтэд ябуулна. Гэхэ зуура, түргөөр таргалдаг, ехэ һү үгэдэг үүлтэрэй мал үсхэбэрилгын асуудал мүнөө сагта табигдана ха юм даа. Тиимэһээ бэеэр жаахан, дары түргэн томо болодоггүй манай буряад мал хойшоол гарана хаш. Жэшээнь, мүнөө сагта ехэнхидээ үсхэбэрилэгдэдэг мяханай үүлтэрэй казах малаан буруунууд үдэр соогоо 1,5 килограммаар таргална. Тиимэһээ түргэн мүрөөр таргалдаг мал үсхэбэрилхэдэнь үрэ дүнтэй хаш. Гэхэ зуура, үндэһэн буряад үүлтэрэй үхэр шэрхи, үбэлдөө тэрэнэй эдихэ тэжээл бэлдэжэ зоболтогүй, өөрөө хоолойгоо тэжээдэг хадань, тэрэниие холо оршодог, хада уулатай нютаг газарнуудта үсхэбэрилбэл, баһал бариисатай. Тиимэһээ мүнөө элинсэг хулинсагуудаймнай үсхэбэрилдэг байһан заншалта үүлтэр шэнжэлгын ажал хэгдэжэл байна. Байгша оной һүүл багаар хуби заяаниинь шиидхэгдэхэл бэшэ аа гү?
Цырегма САМПИЛОВА
Цырегма Сампиловагай гэрэл зураг