​Нэрэ алдарнай ямар удхатайб?

Тугас үдөө үргэхэ,

Хүн нэрээ үргэхэ (оньһон үгэ)

Энэ юртэмсымнай жама ёhоор хүн түрэлтэн гэ­эшэмнай хүмүүн бэеэ оложо түрэхэдөө, нэн түрүүн нэрэ зүүжэ, тэрэл нэрээрээ ажабайдалайнгаа хүнгэн бэшэ замаар дабша­жа гарадаг гээшэ. Нэрэеэ нэрлүүлжэ ябаа сагтаа хүн гээшэмнай энэ алтан дэл­хэйн таhаршагүй багахан хубиханиинь гээшэ.

Хойтын холо Камчатка ха­хад аралһаа иимэ ехэ удхатай бэшэг ерээ. “Буряад үнэнэй” үнинэй нүхэр, ходо бэшэжэ байдаг Зоя ЦЫДЕМПИЛОВА мүнөө холын хүйтэн дайдада байхадаа, түрэл дайдамнай һанагдаад, түрэл хэлээрээ хөөрэлдэхэ дуран ехээр хүрэнэ гэжэ онсолоо. Хаа-яа нэгэ нютагаархинтаяа уулзашахадаа, хүхин хөөрэн һуухадаа, та­нил талануудаа дурсахадаа, нэрэнүүдтэнь һаналаа таби­баб гэжэ бэшэнэ. Хүн гээшэ ха­ана-яанашье ябахадаа, ажал­лахадаашье, нэн түрүүн бүхы юумэн нэрэ обогһоо эхилдэг юм байна гэжэ тэмдэглэнэ.

Зоя Самацыреновнагай хо­лын хойто зүгэй бэшэгһээ уд­халан, нэрэ тухай найруулгаяа дэлгэе. Захааминай “Ажалай тугта” хүдэлжэ байхадаа, “Нэ­рэшни ямар удхатайб?” («Что в имени твоём?») гэжэ ном нэгэл мянган хэһэгээр гаргу­улаа һэмби. Иимэхэн хэһэгээр барлагдаһан ном мэтэр дороо тараад, олондо хүрөөгүйнь харамтай юм. Тэрэ ном бэл­дэхэдээ, “Буряад үнэндөө” 1992 ондо толилогдоһон “Бу­ряад нэрэнүүдэй тайлбари” хэрэглээ һэм. Тиигээд баһа буряад нэрэнүүдтэ ондоо хэлэнүүдһээ шэлжэн ороһон нэрэнүүдые тайлбарилха гэжэ оролдооб. Жэшээлжэ, нэгэ нэрэ дурдая. Түрэһэн һайхан хүүхэеэ Оюуна гэжэ нэрлэ­эбди гэжэ Сомон зүблэлдэ бэшүүлхэдэнь, Сомоной бэ­шээшэ Аюна гэжэ заримдаа бэшэдэг байгаа. Тиигэжэ, бэ­шээшын алдуугаар, мүнөө олон басагаднай түрэһэнэй гэршэлгэ соо Аюна гэжэ нэрэ­тэй ябадаг. Теэд энэмнай тюрк хэлэнһээ оршуулхада, эмэ ба­абгай болоно. Оюун ухаатай, дууша хатарша, сэсэн бэрхэ басагаднай иимэ нэрэтэй яба­ха баатай болонол даа.

Бурханhаа үршөөлтэй бэеэ

Буянтайгаар эдлэжэ ябая,

Эхэ эсэгэhээ үгтөөтэй нэрэеэ

Эрхимээр үргэжэ ябая!

Урданай сагhаа эхи­лэн, нэрэнүүдые шэнжэл­жэ үзөө hаа, улад зомнай хүүгэдтээ ёhотойл жэнхэни буряад нэрэ зүүлгэдэг бай­гаа гэжэ элирнэ. Урда сагта буряад зон муу мунхагһаа боложо, үри үхибүүдтээ муу нэрэнүүдые үгэдэггүй, харин үхибүүнэйнгээ торохогүйдэ, дуудуулха нэрыень муу ара нэрээр хубилгажа, заяашы­ень амиды мэндэ орхихыень гуйдаг байгаа. Жэшээнь, Муу-Нохой, Эмэ-Нохой, Бааhата (Бааста), Шара-Үхин, Үхёодэй, Үхёонэй гэхэ мэтээр үхиншье, хүбүүншье үринэрөө нэрлэжэ, нэгэ заа томошог болоходонь, дасанда ошожо, найжа лама­яа бараалхажа, таараха нэрэ эридэг hэн. Тэдэ нэрэнүүдһээ гараһан обогуудтай Эминохо­евууд, Охиновууд мүнөө үедэ ехээр үдэжэ, нютаг нютагуу­даар таранхай.

Мүн баһа нэрэеэ даагаагүй, нэрэнь таараагүй ушарнууд али олон дайралдадаг ааб даа. Тиихэдээ эсэгынгээ нэрые удхаараа дабаһан нэрэ үгэжэ болохогүй. Тиимэһээ нэрын удха һайнаар мэдэхэ шухала.

Үнгэрhэн 100 жэлэй 40- 50-яад онууд багаар иимэ нэрэ алдарнууд байhан юм гэжэ шэнжэлэгшэ бэшэшье хадаа, нютагайнгаа олон нэрэнүүдhээ һонирхол тата­маар нэгэ хэдыень Зоя Цы­демпилова түүлбэрилнэ: Аа­паан, Бааншан, Бааюу, Баадии, Жабдаа, Залан, Моодоон, Мо­лоон, Пошхой, Пүтрүү, Шаапуу, Жабаа, Поохоон, Бүүбэлжэн... Теэд, харамтайнь гэхэдэ, эдэ нэрэнүүдэй удхынь мэдэхэгүй байна. Урда сагта үхибүүгээ тогтохын тула хүбүүндээшье, басагандаашье Тогтохо гэжэ нэрэ үгэдэг байгаа. Юрэдөө, эрэшье, эхэнэршье хүн адли нэрэтэй ябадаг.

Монголшо арадууд үринэртөө дабхар нэрэ үгэхэ ду­ратайгша. Жэшээнь, Мүнгэн-Сэсэг, Алтан-Гэрэл гэхэ мэтэ. Мандашье дабхар нэрэтэд ехэ олон, онсолбол: Батанар сооhоо Бата-Жаргал, Бата-Мүнхэ, Бата-Шулуун.

Монголдо "Ням" гэжэ хоёр­дохи нэрэ элбэг, тэрээн шэнги мандашье олон: Бальжан-Ни­ма, Даша-Нима, Шойжон-Ни­ма. Нимые түбэдһөө оршуулхада, наран, литээр гарагай нэгэн (воскресенье) болоно. Тиимэһээ амаралтын үдэр түрэһэн үхибүүдые ехэнхи­дээ Нима гэжэ нэрлэдэг. Мүн баһа түрэһэн бэшэ зургаан гарагуудаарнь: Дабаа - Һара (понедельник), Мигмар - Марс (вторник), Һагба - Меркурий (среда), Пүрбэ - Юпитер (чет­верг), Баасан гү, али Баваасан - Венера (пятница), Бимба - Сатурн (суббота) нэрлэдэг. Илангаяа Дабаа гэжэ нэрэнүүд элбэг: Шойжон-Дабаа, Дабаа­жии, Даша-Дабаа.

Мүн тиихэдэ "Жаб" гэжэ дабхар нэрэ ехэ дэлгэрэнги: Бадмажаб, Гармажаб, Дари­жаб, Долгоржаб, Миржаб, Сан­жайжаб, Сэбэгжаб, Хандажаб, Бимбажаб, Баяжаб гээд лэ захагүй олон. Энэ Жаб гэжэ түбэд нэрэ иимэ ехээр юундэ дэлгэрээб гэхэдэ, буряадаараа “хамгаалагша” гэһэн ехэ удха­тай.

Зарим нютагуудта баса­гадай -суу гэжэ залгалтатай нэрэ олон: Дабасуу, Дарисуу, Нимасуу, харин манда жии-гэ­эр hүүлтэhэн нэрэнүүд олон; Мухажии, Балжии, Гармажии, Дабаажии, Дулмаажии, Юм­жии. Эрхэлүүлһэн нэрэнүүд:

-дай, -лай, -най, -сой гэхэ мэтээр һүүлтэдэг: Гармаадай, Доржуудай, Дугаандай, Ха­дай, Пүрбүүдэй, Дулмаадай, Муханай, Долгоосой, Жаабай, Мангай, Сагаалай, Сэнжүүдэй гэһэн урданай нэрэнүүд мүнөө хоморшог аад, ямаршье уринаар соностоноб даа.

Һүүлэй үедэ ородуудые ду­уряажа, үхибүүдээ эрхэлүүлэн нэрлэхэдээ, -ка суффикс хэ­рэглэдэг болонхой: Алдарка, Очирка, Эрдэмкэ. Теэд энэм­най һайтай юумэнь үгыл даа.

Саг - сагтаа, сахилза - хүхэдөө гэдэгтэл, сагайнгаа эр­хээр нэрэнүүдшье hэлгэлдэнэ. Үнгэрhэн 100 жэлэй 40-50-яад онуудаар түрэлхид хүүгэдтээ дандаа ород нэрэнүүдые үгэжэ захалаа. Жэшээнь, Иван, Василий, Володя, Ма­руся, Лёля гэхэ мэтэ. Ганса Ёнгорбой соо Валя гэжэ нэрэ хорёодтоо дүхэшэнэ. Энэмнай­шье эли, юундэб гэхэдэ, ма­най орон доторой байдалhаа дулдыдана. Һургуулинуудта ород хэлэн гүнзэгыгөөр нэбтэрүүлэгдэжэ, иимэ нүлөө доро ороhон болоно. Комму­нис намай, Зүблэлтэ засагай хүгжэхэ үеэр нютагтамнай дээдын ноёдой нэрэнүүдhээ: Владимир, Иосиф, Никита, Леонид, Михаил, Борис, Дмитрий нэрэнүүд дэлгэрээ. Хубисхал­да хабаатай: Мэлс (Маркс, Эн­гельс, Ленин, Сталин), Ким (Коммунистический интерна­ционал молодёжи), Ревомир (Революционный мир), Октя­брина (Октябриин хубисхал), Майя (Майн 1-эй һайндэр), Марта (Мартын 8-ай һайндэр) гэхэ мэтэ.

80-яад онhоол буряад нэрэ дахинаа олошороо: Баяр, Бу­лад, Жаргал, Зоригто, Эрдэм, Эрдэни, Эржэни. Баярмаа, Жаргалмаа, Сэсэгмаа, Сэндэ­мэ гэхэ мэтэ нэрэнүүд -маа залгалтаар һүүлтэһэн бүри олошороо. Юундэб гэхэдэ, маа түбэдһөө оршуулхада, эхэнэр гэһэн удхатай хадаа, басагадые нэрлэхэдэ ехэ таа­руу. Тиихэдэ үндэһэн буряад нэрэнүүд: Амгалан, Арсалан, Алдар, Баясхалан, Түмэн, Сол­бон, Арюуна, Оюуна, Саяана, Туяана, Гэрэлма, Айдар, Амар, Этигэл, Энхэ, Мэргэн, Алтана, Аригмаа, Номина, Сараана, Нарана, Арина гээд лэ тооложо барамаар бэшэ ааб даа.

Буряад арадайнгаа үндэhэн нэрэнүүдые олоор дэлгэрүүлжэ, хүгжөөхэ замдань оруулжа байһанда бахархама­ар. Буряад зомди гэжэ нэрэ ал­дараараа омогорхохо саг ерээл даа.

Дэгэлээ шэнэһээн гамнажа,

Нэрэеэ сэбэрһээн аршалжа,

Наһанайнгаа залуу үедэ

Наран шэнги ялалзажа,

Наһажаал болохынгоо үедэ

Намдуу зөөлэн болооройт!

Хойтын холо Камчаткаһаа мандаа бэшэжэ байһан Зоя Самацыреновна Цыдемпило­вада баяраа хүргөөд, Сагаан һараар, Сагаалганаар халууна­ар амаршалнабди.

Сэнгэ РИНЧИНОВ

Анна Огороднигой гэрэл зураг