​Байгал далайгаа хамгаалха

Февралиин 6-да Зэдэ аймагай Петропав­ловка һууринда Буряад Уласай Ара­дай Хуралай Эдэй засагай бодолгын, байгаалиин нөөсэнүүдые ашаглал­гын болон оршон тойрон­хиие хамгаалгын талаар хорооной һунгамалнууд нүүдэл суглаа үнгэргэбэ. Суглаанай урда арадай һунгамалнууд Анатолий Кушнарёв, Владимир Бу­раев, Сергей Пашинский, Татьяна Берлина, мүн тиихэдэ уласай Байгаа­лиин, Барилгын яамануу­дай, Тоололгын палатын түлөөлэгшэд Петропавловкын уһа сэбэрлэдэг БР- 200 гэһэн үйлэдбэри бо­лон эг богоо мүнөө хаядаг, ерээдүйдэ эг бог хадагалха гэжэ баригдажа байһан газарнуудые хараа.

Зэдэ мүрэн Захаамин, Түнхэн болон Монголой Хүбсэгэл аймагуудай уул­зууртахи домогто Уран Дүшэ уулаһаа эхиеэ абажа, Зэдэ, Захаамин аймагуудаар олон тоото гол горхонуудай уһаар баяжан урдажа, Бай­гал далайда шудхадаг эгээл ехэ Сэлэнгэтэеэ ниилэнэ. Тиимэһээ Байгал далайн ариг сэбэрые сахилгада Зэдэ гол ехэ удха шанартай. Зүблэлтэ засагай үедэ СССР гүрэнэй аюулгүйе хамгаалга­да айхабтар ехээр нүлөөлһэн Зэдын комбинат Зэдые ехэ­эр бузарлаһан гээшэ. Тэрэ хойшолонгые усадхаха ажал һүүлэй үедэ гүрэнэй талаһаа ехээр дэмжэгдэжэ, мүнгэ санган яһалаар һомологдоо. Тэрэ ажал хэр ябуулагдааб, мүнөө Закаменск хото болон бэшэ һуурин тосхонууд Зэдэ руу муу юумэ оруулнагүй гү гэжэ Захаамин аймагай түлөөлэгшэдые Арадай Ху­ралай хороондо һаяар шаг­наха юм.

Зэдэ аймаг Захаамин шэн­ги ехээр Зэдэеэ бузарлаагүй юм ааб даа. Гэбэшье, илан­гаяа Петропавловка һуурин баһал нилээн муу муухайгаа оруулһан байха юм. Байгал далайн ариг сэбэрые сахиха Федеральна түсэлөөр уһа сэбэрлэхэ мүнөө үеын БР-200 станци аймаг абажа тодхоо. Арадай һунгамалнууд энэ станциин ажалтай танилса­хадаа, эндэ уһан яһалал сэбэрлэгдэнэ гэжэ сэгнээ. Ана­толий Григорьевич өөрөө буужа, сэбэрлэгдэһэн уһа амталжа үзөө. Эндэ манай сурбалжалагша станциие даагша Артём Павловтай хөөрэлдөө:

- Артём Викторович, бузарлагдаһан уһан хай­шан гэжэ эндэтнай сэбэр­лэгдэнэб гэжэ хөөрыт даа.

- Түбэй коллекторһээ бо­хир уһан эндэ шүүрдүүлэн шудхана. Тиигэжэ гол түлэб ехэ бага бог шорой, саарһа гуурһанһаа, хууха, шэл мэтэһээ арилгагдана. Тии­гээд резервуарнуудта сэбэр­лэгдэнэл даа.

- Энээн тухай хөөрэжэ үгыт.

- Эдэ резервуарнууд соо хэдэн часаар сэбэрлэг­дэнэ. Эндэ амиды жэжэ бодосууд - бактеринүүд ажал хэнэ. Тэдэниие амиды байл­гажа, ажал хүүлэхэ гээшэ ма­най гол зорилго юм. Тиихын тулада тэдэнэй амидарха температура үргэлжэ тог­тууритайгаар бариха хэрэг­тэй. Ёһотоороо +7 градус хүрэтэр уһанай температура унабал, тэдэ бодосууд үхэхэ болоно.

- Таанад хэды темпера­тура баринат?

- Бидэ +9 градусһаа до­ошо буулганагүйбди. Эндэм­най ходо хэмжэгдэжэ, олон түхеэрэлгэнүүд хаража, шал­гажа байдаг. Өөһэдөөшье нарин нягтаар шалганабди. Тусхай дэбтэртэ хуу тэмдэглэжэ байдагбди.

- Зай, эдэ жэжэ бодо­суудай ажалаа хэжэрхи­хэдэ, саашадаа юун болоноб?

- Тэдээндэ сэбэрлүүлэгдэһэн уһан үшөө хара нүүрһээр баһал хэдэн часай туршада сэбэрлэгдэнэ. Са­ашадаа ультрафиолетовэ лампануудта сэбэрлэгдэнэ. Тиигээдшье энэ уһан сэхэ урадхуулагдангүй, тон ехээр малтагдаһан нүхэндэ нуур боложо тогтоно. Мүнөөдэр тэндэ Анатолий Кушнарёв өөрөө уһан һайнаар сэбэр­лэгдэнэ гэжэ этигээ. Тии­хэдэ үшөө энэ нуур соогоо загаһа үсхэбэрилхэдэ, тэдэл энэ уһанай сэбэрые бодотоор гэршэлжэ, ажамидар­хада хорогүй уһан гэжэ гэр­шэлхэ юм.

Бог шоройн асуудалнууд

Петропавловкын бог шоройгоо хаядаг газарые харахада, ехэл хүндэ байба. Эзэгүй ехэ газарта элдэб ян­зын эг бог дүүрэн хэбтэнэ. Зарим тээ ууяжа, гашуун утаан һуунагтана. Зэдэдэ мүнөө жэл саһан үгы, тиимэһээ бүришье муухайгаар бог шо­ройниинь харагдана. Энэ юун дээрэһээ болоноб гэ­хэдэ, эндэ эзэн үгы. Ямар­шье олзын хэрэг эрхилэг­шэд өөртөө олзогүй хэрэг эрхилхэгүй ха юм даа. Хэды тиигэбэшье, аймагай за­хиргаан зунай дунда һарын эхилтэр энээнээ этэжэ, дара­жа, үгы хэхэбди гэжэ найдуулаа.

Тиигээд богоо хадагал­хын тула барижа байһан шэнэ газарынь харабабди. Яһала ехэ ажал хэгдэһэн, хэ­дэн байшанууд, байранууд баригдаһан аад, хүсэндөө хүргэгдөөгүй байба. Үшөө 5 сая түхэриг хэрэгтэй гэжэ нютагай засагаархин Буря­ад Уласай Засагай газарта, Арадай Хуралда хандажа байһанаа мэдүүлбэ. Апре­лиин 1 болотор ажалаа дүүргэжэ, энэ барилга­яа тушаагаагүй болбол, гүрэнһөө үгтэһэн мүнгэ гэдэргэнь тушааха ёһотой. Тиигээд үшөө яла салань даашагүй хүндэ юм байха. Тиигээдшье, амин шухала асуудал шиидхэгдэнгүй орхигдошохо – газар дай­даяа бузарлуулхаяа боли­жо шадахагүй болоно ха юм!

Харин тиихэдэ хууха болон целлофан амһартануудые буйлуулжа, барил­гада хэрэгтэй плиткэнүүдые гаргаха арга байна. Иимэ ажал “ИП Беломестных” гэжэ хубиин хэрэг эрхилэг­шэ эхилһэн аад, ханшандань хүргэжэ шадаагүй. 3 сая түхэриг Россельхозбанкһаа урьһалжа, аяар Уфа хотоһоо мүнөө сагай хэрэгсэл ху­далдан абажа тодхоод, плиткэнүүдые гаргажа эхи­лээ. Петропавловкын гол үйлсэнүүдэй ябаган харгые дэбдеэшье. Теэд оршо-гар­гаша гээшые мүнөө сагта тэнсүүлхэнь хүндэ. Саарһа дансаяа баһал хүсэлдүүлхэ гээд лэ тойбонууд олон юм ха. Мүнөө сагта тон хэрэг­тэй энэ хэрэгые унтараангүй үргэлжэлүүлхэ, али болохоор энэ хубиин эрхилэгшэ­дэ туһа хүргэхэ гэжэ арадай һунгамалнууд шиидээ.

Такси шэрдэхэ асуудал

Арадай һунгамалнуудай бууһан ушараар дашарам­дуулан, зэдээрхин үшөө нэгэ шухала асуудал һунгамалнуудай урда табяа. Ганса Петропавловкадашье бэшэ ааб даа, бүхы аймагуудта мүнөө сагта таксиин асуудал хурсаар табигданхай гээшэ. Хэдэн жэлэй саана таксинуудые шараар шэрдэхэ гэһэн шиидхэбэри гаргагдаа һэн. Харин хүдөөгэй аймагуудта энэ хэрэгтэй юм гү? Энэмнай баһал гарзатай хэрэг. Такси гэжэ мэдэхээр, шара тэмдэг хээд ябахада болохогүй юм гү гэһэн асуудал хаража үзыт гэжэ арадай һунгамалнуудта хандаа.

Сэнгэ РИНЧИНОВ 

Сэнгэ Ринчиновэй гэрэл зураг