Хэр урданһаа элинсэг хулинсагнай урга, минаа бариха хүбүүнэй һүлдэ эрижэ, дээдын бурхадтаа, гал заяашадаа хандадаг байһан гээшэ. Хүбүүн үреэр дамжан, уг үргэлжэлдэг гээд угай һарбаалжан, һалаада түбхын түрүүндэ эрэгтэй зоноо оруулдаг һэн бэзэ. Сагай шэрүүн уларилтай тэмсэжэ, амидаралаа тэдхээдэг эрэ хүнэй нэрэ соло баатарлиг үльгэрнүүд, домогууд соошье дурдагдадаг байгаа. Эгээл энэ асуудалаар һонирхон, Зэдын аймагай Дээдэ-Ториһоо гарбалтай үндэр наһатан Цырен-Доржи Найданович Токтохоевто хандабабди.
Цырен-Доржи Токтохоев
- Үнэндөө, буряад зон эртэ урдаһаа гал гуламта эрэ хүнөөр дамжан үргэлжэлдэг гэжэ тоолодог байгаа. Шуһаар, угаар гээд тододхоел даа. Хүбүү үргэжэ абаад, нэрэеэ үгөөд, угаа үргэлжэлүүлһэн зоншье олон ааб даа. Үнэн дээрээ энэмнай юрэл һанаагаа заһалгын жэшээ мүн гээд урданай зон баталха байгаа.
Иимэ хандасатайһаа боложо, басаган үриин үүргэ доошолуулагдаагүй юм. Уута оёхо, нооһо ээрэхэ, тогоо бариха гэхэһээ эхилээд, эхэнэрэй хэхэ ажал хэзээни сагта дууһаа юм аал? Хүүхэн үриин хойно хойноһоо һубарихадань, гэрэй эзэнэй һанаан дүүрэдэггүй байгаа. Хариин, ондоо хүнэй гал гуламтые үргэлжэлүүлхэ, шэмэглэхэ хүн ерэбэ гэжэ ойлгодог, тэшэ ядан хүбүүнэйл түрэхые хүлеэдэг бэлэй.
- Мүнөө саг ондоо боложо, бар ажалай оньһон техникын хүсөөр хэгдэдэг болоходонь, урданай хандаса ула болоогүй юм гү?
- Тиимэншье тиимэ. Теэд фамили обогоо басагаднай һэлгэжэрхидэг шуу даа. Угайдхадаа, зарим газарта зээнэрээшье тоохогүй, шоо үзэхэ, шобто хараха ушарнууд дайралдадаг байһан. Эхирэд-булагадуудай нэгэ домог соо энээн тухай гайхан-тагнан уншаһанаа мартадаггүйб. Ганса басагадые түрөөд, хүбүү гаргаагүй һамгаяа гэртэнь харюулжархидагшье байгаа. Байдал гээшэ үнгэ-янза, ямаршье ном соохиһоо үлүү, зуг татахааршье, жэхымээршье ушарнууд болодог лэ һэн бэзэ.
- Мүнөө саг ондоо, эрилтэнүүд ондоо болоо. Эхэнэрнүүд болбосон түхэлтэй байрада ямаршье эрэ хүнэй хамааралгүйгөөр, дуран соогоо налайжа ажаһууна. Тиихэдээ гал гуламта тухай бодолнууднайшье ондоо болоно гү?
- Ондоо замбидаш ниидэжэ ошожо, тэндэ байха сагай болоо һаа, урданай бодол хуушараа гэхэгүй байнаб. Хүбүү хүлеэлгэн хүн түрэлтэнэй һанаа зобооһоор лэ байха. Хүбүүтэй хүн мүнхэ, уг дамжаһаар, гал гуламта тахигдаһаар лэ байха.
- Энээхэн долгинһоо һабагша татан, ирагуу найрагшадтаа, шү- лэгүүдтэнь хандая даа.
Бадмажап Улзытуев
Гал гуламта бадаран байг даа
Эртэ урдаһаа дамжаһан
Эхэ эсэгын гал гуламта
Сахюуса бурхадай үршөөлтэй
Сахюур шулууһаа эхитэй юм.
Ханамжатай гаргаһан галынь
Хэтын хэтэдэ сахиял даа.
Галайнь ошые дүлэтүүлэн,
Гамтай, томоотой тахиял даа.
Эртын сагай түүдэбшэнүүд
Эргэн арадай заншал болоол.
Эхи табиһан гуламтамнай
Элинсэгүүдэй түүхэ мүнхэлөөл.
Хүн түрэлтэнэй аажам замда
Хүндэлэлэй тэмдэг болоһон,
Газар дэлхэймнай гайхамшагта
Гал гуламта бадаран байг даа.
Хэрбэеэ Бадмажап Улзытуевай гал гуламтаяа тахижа байхые һануулаа һаань, Ардан Ангархаев гал гээшэ замбиин хүсэн гээд һануулна.
Ардан Ангархаев
Гал!
Һарын хэлтэрхэй таһардаһан,
Наранай ошон – сасардаһан.
Газарай сог,
Гайхамшагта зол –
Гал, гал!
Газар дээрэ
Галаа түлеэд,
Ганса нэгэн бэшэеэ
Хүн мэдэрээ.
Гуламта тоонто,
Гүрэн түрэ,
Шуһанай харгы тоом -
Гэр бүлэ,
Уйдхар баярай уянга,
Урдын ехэ уялга,
Үглөөдэрэй хэрэг
Дүрөө дээрээ сэрэг,
Зохёогдохо шүлэг,
Зол жаргалай хүлэг...
Гал, гал!
Галта зүрхэн сохилог,
Гол мүрэниие гаталаг,
Гэгээн мэргэшүүлые золгог,
Эгээн сэбэр эхэнэрые
Эльгэ зүрхэндөө олог!
Баатар нэрые
Баруун зүгтэ,
Зүүн хизаарта
Үльгэр болгон нэрлүүлэг,
Хаан түрые
Хаа-хаанагүй тогтоожо,
Үргэн олониие эблэрүүлэг!
Гал!
Даарашаһан хүлөө хүлшөөнэб,
Дараад ябаһан гуниг
Тараа-үнэһэнтэй үлөөнэб,
Бэеэ арюулнаб,
Бэһэеэ дахин бэһэлнэб.
Хүхэ мүнхэ тэнгэри доро
Хүрьһэтэ ногоон дэлхэй дээрэ
Дэнзэтэ малгайгаа үмдэжэ,
Дэлһэтэ сэргэдээ дүнгэжэ,
Гурбан аяга гартаа абажа,
Гушан гурбан мундаргадаа,
Гурбилаа ехэ дайдадаа
Арсын хангал доро,
Ардын заншал доро
Бүгэдын жаргалай түлөө
Бүргэдын зүрхэ зүрхэлжэ,
Үргэл хэжэ зальбарнаб,
Үбдэг нугалан мүргэнэб!
Галгүй галуун,
Тогоогүй тохорюун бэшэб –
Эдеэнэй дээжэһээ
Эжымнай манаа хүндэлхэ.
...Гал
Галта үгэнүүд холболдон,
Зугаа болон хүгжэнэ,
Балта дүшэнүүд ханхиналдан,
Угаа залган дабтана.
Хяһын гал!
Хөөргэ тэрэниие хүгжөөнэ, -
Замбуулин хэзээшьеб иигэжэ
Залгаадан биһалан түрөөл даа.
Анха түрүүнэй гал
Атом соо үлөөл даа,
Арюун һайхан нюдэд соо
Абажа ябаһамнай болоол даа!
***
- Гал тухай үндэр ехэ философско ойлгомжонуудһаа Газартаа бууя даа. Гал бурма соогуур бии болоһон дэлхэй тухай, галаар галабай эрьехэ тухай бодолнуудһаа холодон, урсахан гэр сооһоо, эшэгы сагаан гэр сооһоо гаража байһан утаанай галай амидаралые һануулдаг тухай хөөрэлдэбэл, дээрэ хаш. Элитэ уран зурааша Лубсан Доржиевай “Үбэлэй наран” гэһэн зураг һая дахинаа үзэмжэлэн хараад, үбэлэй агаарта алтаран хүреэтэһэн наран, һэеы гэрэй тооноор буряад угалза мэтээр һуунагтаһан утаан, хүүгэнэй гар баряад, нара һарабшалан зогсоһон хүгшөө, юртэмсын һаргама һайхан энэ үзэгдэлые баһал һайхашаан харалсажа һууһан нохой – иимэ зураг ёһотойл жэгтэй үзэгдэл бэшэ гү? Наран – гал гээд ирагуу найрагша дэмы бэшэ домоглоно ха юм...
Лубсан Доржиев "Үбэлэй наран"
- Үнэхөөрөө, дахинаашье эрьелдэн түрөө һаа, үндэр бэлигтэниие яагаад хүсэхэбибди даа. Өөрынгөө, өөрын юрьеэнэй хэмжээндэ гэбэл, гал гуламтада бага зэргын хабаатай хүм. Гал дэгжэн бадарааха, түлеэ залһаа зохидоор тааруулан табиха, галай унтархаяа һанабалынь һэргээхэ эд хэрэгсэл үнихэнэй дархалан бүтээдэг болоо һэм.
- Шэлээбэри, хабшаг (хайша) тухай хэлэнэ ёһотойт...
- Тиимэ. Гал удхахада аятай зохид, барихада тааруу хэрэгсэлтэй һаа, гал гуламтаяа хүндэлһэнэй тэмдэг болоно бшуу. Тас-няс нижаганахадань, урматайгаар ошоёо бадаргаахадань, досоош баяр түрэхэ. Ямараар галаа түлинэш-тэрэнэй зэргээр өөрыншни байдал зохёогдоһон мэтээр һанагдаха, сэдьхэл урмаар халиха. Гал заяашадаа хандажа, һанаһан байһанаа найдан хэлэжэ, зугаалжашье һуухаш. Шара тоһо үргэхэдэ, сог залияа нэмэһэндэл болодог.
Эдэ бүгэдые адаглаад, шэлээбэри, галай хайша бүтээбэл, ехэ буян ёһотой гэжэ тобшолһон бэлэйб. Анха түрүүшээр хээд үзэхэдэм, ехэ хүнгэнөөр, тон тааруугаар бүтэшэбэ. Дүтынгөө нүхэртэ бэлэглэһэм, магтаал үргөөд бү һалыш. Энээнһээнь урмашаад, үшөө олоор хэжэ, Ивалгын дасанда, шэнэ гэртэ орожо байһан зондо бэлэглэбэб. Тиихэдэм басагаяа хадамда үгэжэ байһан зон заһалай бараада оруулха гэжэ захил хэдэг болоо һэн. Ехэнхинь Зэдын, Захааминай, Сэлэнгын зон.
- Тиихэдээ ямаршье аймагай зон басаганайнгаа заһал түхеэрхэдээ, Танда хандаха аргатай болоно гэжэ ойлгоё. Сагаан һарын эхин хадань һамбаашалан, Танайнгаа хонхын утаһа бэшэжэрхиел даа: 8-902-539-13-14.
Буян дэлгэрэг. Саашань нэгэ иимэ асуудал. Гал гуламтаяа заатагүй тахиха хэрэгтэй гү?
- Битнай санаартан хүн бэшэ, иигэгты-тиигэгты гэхэ аргам үгы. Галдаа бог шорой, үзүүртэй, хадхууртай юумэ хэжэ болохогүй гээд мэдэнэб. Галай эзэн – Санхяадай үбгэжөөл муулаха. Хэлэ амаяа дэлгээхэдэ, хэрүүл хэхэдэ, галай эзэн дурагүй. Нэгэ аршам газарай гү, али нэгэ толгой малай түлөө арсалдаа хэрэлдээ гаргаашад өөһэдөөл хохидолдо ородог гээд нютагай жэшээнүүд дээрэһээ мэдэхэб. Дэлгэр сагаан бодолоор дэлхэйгээ шэмэглэн ябаял даа! Сагаан һарын хүндэлэлдэ гал тайлгаһаа бишыхан хэһэг дурдаһуу. Б.Д.Базаров бөөгэй номһоо абтаа:
Эсэгэ малаан тэнгэриин
Тээли хүбүүн бэлэйта,
Бударгаа сагаан тэнгэриһээ
Бадаржа бууһан бэлэйта!
Сахилгаан сагаан тэнгэриһээ
Сахилжа бууһан бэлэйта,
Сахяадай үбгэн баабай!
Сахала хатан ибиимнай!
- Цырен-Доржи Найданович, һайн даа, һонин хөөрэлдөө үүсхэбэт. Гал гуламтаяа хүндэлэн, галай хайша, шэлээбэри урлал наринаар, угаа зохидоор дархалжа, улад зондоо тараажа байһантнай урма буянгаар Тандаа эрьежэ байхань болтогой!
Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА хөөрэлдэбэ