​Хүүгэдээ нарай нялхаһаань буряадаар хүмүүжүүлэел!

Баирма Цыденова номуудаа танилсуулна

Байгша оной февралиин 7-до Арадай уран бүтээлэй уласай түбэй шэнэ байшанда хүүгэдтэ түрүүшынхиеэ зорюулагдаһан үлгын дуунуудай “Бүүбэй, Бүүбэй, Бүүбэйхэн” болон “Буряад хүнэй юртэмсэ: нялха нарай үеын ёһо гуримууд” гэһэн номуудтай танил­салга үнгэрбэ.

Энэ хэмжээ ябуулгада Арадай уран бүтээлэй түбэй суглаанай һаруул уужам тан­хим соо олон айлшад сугла­раа. Нэн түрүүн энэ түбэй “Наран гоохон” гэһэн ара­дай аман зохёолой бүлгэм “Үлгыдэ оруулга” гэжэ һонирхолтой ёһо заншалаар хэмжээ ябуулга эхилжэ, хүн зоной нюдэ хужарлуул­ба.

Хүүгэдтэ зорюулагдаһан номууд Буряад Ула­сай Соёлой яаманай дэмжэлгээр “Буряад хэлэеэ са­хин хүгжөөхэ” гэһэн уласай программын хэмжээндэ бүтээгдэһэн байна. Мүн лэ энэ ехэ ажалда олон зон ха­баадалсажа, хубитаяа оруулһан юм гэжэ тэмдэ­глэлтэй.

“Бүүбэй, Бүүбэй, Бүүбэйхэн”

Тус ном гоё гадартай, досоонь хүгжэмэй абяа­най тэмдэгүүд үгтэнхэй, үшөө тиихэдэ дуунуу­дай CD-дисктэй юм. На­рай үхибүүн эхын умай соо бии болоһонһоо хойшо эдэ үлгын дуунуудые түрэл бу­ряад хэлэн дээрээ шагнахаар, эжынэрэй дуулажа байха­ар гэхэдэ, алдуу болохогүй. Юуб гэхэдэ, эхын умай соохи гурба һаратай нарай хүүгэд гадаадын абяануудые шаг­нажа байдаг юм гэжэ эр­дэмтэд элирүүлһэн. Эгээл энээхэн үеһөөнь эхилжэ, энхэргэн һайхан аба эжы хоёр алтан дэлхэй дээрэ үшөө мүндэлөөдүй үхибүүгээ эль­бэн, эрхэлүүлэн, дуугаржа, дуулажа байха зэргэтэй. Ти­игэбэл үхибүүн нарай нялха үеһөө хойшо буряад сэдь­хэлтэй болохо, мүн түрэһэн хойнонь эльгэндээ няан бөөмэйлжэ, үлгын дууга­ар һамааруулан унтуулжа байбал, илдам зөөлэн аба­ри зантай, энэрхы сагаан сэдьхэлтэй, хүгжэнги хүн боложо ургадаг гэжэ сэсэн мэргэн араднай адаглаһан байна. Монголой эрдэмтэ­дэй тэмдэглэһэнэй ёһоор, “бүүвэй” гэжэ үгэ “бү ай” гэһэн удхатай юм. Умай соо­хи нарай хүүгэдэй гадаадын танигдаагүй абяануудһаа сошоходонь, аргадан ном­горуулха шэдитэй үгэ ха юм. Эхынгээ амтан һүнтэй хамта үхибүүн буряад хэлэн дээрээ үлгын дуу шагнабал, үндэһэн хэлэндээ һуража, уран хурса үгэтэй бо­лохо.

Номдо ороһон дуу­нуудые Буряадаймнай мэдэ­эжэ шүлэгшэд, хүгжэм зохё­огшод буряад хэлэнэйнгээ хүгжэлтэдэ туһалхаяа тон ехээр оролдон зохёожо, арад зондоо бэлэглээ.

- Энэ номой гол бодол эгээн түрүүн Бүгэдэ Буряа­дай үндэһэн соёлой эблэлэй юрэнхылэгшэ байһан Бата Дугаржапович Баяртуевта ерэһэн. Тэрэ сагта сугтаа эдэбхитэй хүдэлжэ ябаха­дамнай, буряад хэлэмнай эршэмтэй түргэн алдагдажа байгаа юм. Хайрата багшам­ни хайшан гэжэ хэлэеэ сахин хүгжөөхэ гээшэб гэжэ бодол­до абтаа. Тиихэ үедэ бидэ хүн зонһоо хэр зэргэ түрэл хэлэн дээрээ үлгын дуунуудые мэ­дэнэ хаб гэжэ асуухадамнай, хэншье буряад хэлэн дээрээ үлгын дуунуудые мэдэхэгүй байгаа. Тиин Бата Дугаржапович “Үлгын дуун” гэжэ урилдаа эмхидхэжэ, ажал ябуулжа эхилээ. Урилдаанда 17 дуун дурадхагдаа. Теэд тэрэ жэлынь хайрата баг­шамнай сагһаа урид алтан дэлхэйтэеэ хахасажа, ном хэблэгдэнгүй үлэшэһэн бай­на. Мүнөө суг хүдэлһэн аха нүхэрэйнгөө энэ дэмбэрэл­тэй хэрэг дүүргэхэдэмнай, али бүхыгөөр дэмжэһэн, туһалһан Буряад Ула­сай Соёлой яаманай, Ара­дай уран бүтээлэй түбэй хүдэлмэрилэгшэдтэ, номдо ороһон дуунуудые бэшэһэн шүлэгшэдтэ, хүгжэмшэдтэ, гүйсэдхэгшэдтэ тон ехэ баяр хүргэнэб. Олон зоной ашата үйлэ – энэ ном тогто­он абажа, буряад арадайнгаа һайхан заншалаар ургажа ябаа улаан бургааһануудтаа үлгын дуу дуулажа ябыт даа, - гэжэ Арадай уран бүтээлэй түбэй мэдээсэлэй таһагай редактор Баирма Цыденова хэлээ.

Тус номой нэгэ үлгын дуунда клип бүтээгдэнхэй. Тэрэ дуу “Саран туяа” гэжэ хүүгэдэй бүлгэмэй хабаа­дагша Эринжит Батрова гүйсэдхэнэ. Удаань бэшэ дуунуудтань клипүүд буул­гагдахал байха гэжэ найдая. Үшөө тиихэдэ Буряад-FM радиодо “Амархан нойрсог­ты, хүүгэд” гэһэн дамжуулга бии болгон, үлгын дуу­нуудые шагнуулжа байгаа һаань, һайшаалтай байха һэн гэжэ Арадай уран бэ­лигэй улас түрын түбэй хүдэлмэрилэгшэд дурадхалаа мэдүүлнэ.

“Бүүбэй, Бүүбэй, Бүүбэйхэн” гэжэ номой согсолбо­рилогшо - Б.Ц. Цыденова, рецензентнүүд - хэлэ бэшэ­гэй эрдэмэй кандидат, буря­ад хэлэнэй багша Ц. Б. Бадма­цыренова, түүхын эрдэмэй кандидат, Буряадай гүрэнэй ехэ һургуулиин хүгжэмэй ка­федрын доцент С.Б. Самбуе­ва, түсэлэй хүтэлбэрилэгшэ - Арадай уран бүтээлэй түбэй захирал Ж.А. Архин­чеева. Хабтаһыень С.М. Ду­гарова уран гоёор бүтээгээ, А.А.Малатханова, Х.А.Бодиев, П.В. Молчанов гэгшэд хүгжэм дээрэнь хүдэлжэ, CD-диск болгожо гаргаа. CD-дискдэ 10 дуун ороно.

Энэ ном соохи нэгэ үлгын дуутай уншагшадаа танил­суулха дуран хүрэнэ. Саа­шань дамжуулжа, сээжээр хүүгэдээ үлгыдэжэ байхыет­най уряалнаб.

Үлгын дуун

Үгэнь Б.Сэрсэгмаагай

Хүгжэмынь Д.Нацагдоржын

Эжыдээ эрхэ хүүгэхэн, бүүбэйхэн, бүүбэй,

Элдин үлгыдөө унтаарай, бүүбэйхэн, бүүбэй.

Эрхэ бэрхэ тангилхам, нарайхан бүүбэй,

Эрхим дангина болоорой, нарайхан бүүбэй.

Дабталга:

Бааюу, бааюу, бүүбэй, бүүбэй.

Бааюу, бааюу, бүүбэй, бүүбэй.

Баабайн эрхэ бааюухан, бүүбэйхэн, бүүбэй,

Баяр зугаа дэлгээнэ, бүүбэйхэн, бүүбэй.

Балшар багахан бааюухан, нарайхан бүүбэй,

Баатар Гэсэр болоорой, нарайхан бүүбэй.

Хүгшэн эжынгээ альган дээрээ һажаарай, бүүбэй,

Хүхэлтөө хүхэхэдөө һажаарай, нарайхан бүүбэй.

Хониной арһан үлгыһөө, бүүбэхэн, бүүбэй,

Хожомоо дангина болоорой, бүүбэйхэн, бүүбэй.

Дабталга.

“Буряад хүнэй юртэмсэ: нялха нарай үеын ёһо гуримууд”

Иимэ нэрэтэй зүжэглэмэл найруулгануудай, тайлба­ринуудай ном хэблэгдэжэ, нара хараба гээшэ. Буряад хүнэй ажабайдалда нялха нарай наһанһаа эхилэ­эд, бүхы наһандань буряад ёһо гуримууд, заншалнууд шата шатаараа хубааран, тоолошогүй олон. Гадна ню­таг газараараа илгаатай байдаг. Буряад сэсэн үгэ бии ха юм даа: “Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа”. Тиин хүнэй наһанай эхин шатада, нарай нялха үедэ, хабаатай буряад арадай ёһо заншалнуудые харуулһан арба юһэн зүжэглэмэл найруулганууд энэ согсолбори соо ороо. Эдэ бүгэдэ дүрбэн бүлэг болоно: үхибүүнэй сүлдэ гуйха; тоонто нюуха, тоонто тайха; үхибүү үлгыдэ оруулха болон бусад ёһо заншал­нууд. Тус суглуулбарида ороһон зохёохы ажалнууд Арадай уран бэлигэй улас түрын түбэй архивһаа шэ­лэн абтаа. Тиихэдээ Эрхүү можын, Шэнэхээн нютагай, Ага тойрогой, мүн Буряадаймнай арадай аман зохёолой бүлгэмүүдэй шэн­жэлэн, нютагтаа суглуулһан ёһо заншалнууд, ябаган үгэнүүд, үреэл, таабари, оньһон үгэнүүд үгтэнхэй. Гадна нютаг хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн зарим үгэнүүдтэ тайлбаринууд бэшэгдэн­хэй. Бүхы зохёохы ажалнууд “Алтаргана” наада­най арадай аман зохёолой бүлгэмүүдэй “Буряад хүнэй нэгэ үдэр” гэһэн урилдаан­да хабаадаһан юм. Нэгэл ёһо заншал нютаг бүхэндэ ондо ондоогоор бүтээгдэнэ. Хэлэлгэнииньшье бэе бэеһээ илгаатай һэн хойноо манай үе сагта ехэ таарамжатай гэжэ тэмдэглэлтэй. Тиигэжэ нарай нялха үедэ хабаатай бүхы шахуу буряад ёһо гу­римуудые согсолборилжо, тайлбарилжа, нэгэ бүхэли болгон, мүн тиихэдэ нютаг нютагайнь илгаа харуулжа, энэ номдохэблэгдэбэ. Сэн­тэй үшөө юун байнаб гэхэдэ, буряад аман зохёолой зарим хомор жэшээнүүд, нютаг ню­тагай ёһо гуримуудай һонин- һонин зүйлнүүд дайралдана.

Тус түсэлэй хүтэлбэрилэгшэ - Арадай уран бүтээлэй түбэй захирал, Буряад Уласай соёлой габья­ата хүдэлмэрилэгшэ Ж.А. Архинчеева. Рецензентнүүд: арадай аман зохёолой “На­ран гоохон” ансамблиин хүтэлбэрилэгшэ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ М.А. Ербахае­ва, П.И. Чайковскиин нэрэм­жэтэ уралигай колледжын багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат А.С. Дылгырова. Ном согсолборилогшо - Ара­дай уран бүтээлэй түбэй мэ­дээсэлэй таһагай редактор Б.Ц. Цыденова. Хабтаһыень уран һайханаар бүтээгшэд - Т.Ю. Эрдынеев, А.Ю. Эр­дынеева. Арадай уран бэ­лигэй улас түрын түбэй хүдэлмэрилэгшэд нилээд ехэ ажал ябуулжа, энэ хэрэг­тэ горитойхон хубитаяа ору­улаа гэжэ тэмдэглэлтэй. Мүн арадай аман зохёол шэнжэ­лэгшэд хабаадалсаа. Ном соо бүхыдөө 20 ёһо гуримууд, заншалнууд оруулаг­данхай. Саашадаа энэ номой үргэлжэлэлынь хэблэгдэхэ­эр хараалагдана.

- Иимэ номуудай хэблэг­дэжэ байхада, бидэ ехэ баяр­тайбди. “Буряад хэлэеэ сахин хүгжөөхэ” гэһэн уласай про­граммын хэмжээндэ Буряад Уласай Соёлой яаманай дэм­жэлгээр манай номой сан эдэ номуудые абажа, бүхы хүдөө нютагуудай номой сангу­удта тарааха эрхэтэй боло­бо. Тиихэдээ буряад арад зондомнай эдэ номуудтай танилсахадань дүтэшье бо­ложо үгэхэ, - гэжэ Буряадай үндэһэтэнэй номой сангай захирал Людмила Владими­ровна Гармаева тэмдэглэнэ.

Номуудтай танил­салгын уулзалгада мэдээжэ шүлэгшэн, Буряадай габья­ата артист Чингис Гуруев, хүгжэмшэн Владлен Пан­таев, арадай аман зохёолой хэдэн бүлгэмүүд хабаадажа, өөһэдынгөө һанамжаараа ху­баалдажа, саашанхи зохёохы ажалдань амжалта хүсэбэ.

- Хүндэтэ айлшад, Ара­дай уран бүтээлэй түбэй хүдэлмэрилэгшэд! Иимэ ехэ хэрэг бүтээжэ, энэ һайхан номуудые хэблэн гаргажа байхадатнай, бидэ ехэ омо­горхон баярланабди. Юуб гэхэдэ, мүнөө манай сагта тон хэрэгтэй юумэн гэжэ һананаб. Буряад ёһо занша­лаа сахин үргэжэ, хэблэжэ, зондоо танюулжа байхада, хэды һайн хэрэг бэ даа. Мүнөө үе сагта манай буряад хэлэн, ёһо гуримууд хүгжэжэл бай­на. Мүн нүхэрэймни һанаа бодолыень үргэлжэлүүлжэ бүтээһэндэтнай доро дохин, баяраа мэдүүлнэб, - гэжэ Бата Дугаржапович Баяртуе­вай наһанайнь нүхэр, Буря­адай арадай артистка Лидия Цыдыповна Галсанова бая­раа мэдүүлээ.

- Энэ ном хадаа залуу гэр бүлэнүүдтэ, арад зондомнай туһа боложо, хүнүүд ёһо зан­шалаа гүнзэгыгөөр шудалан, мэдэсэеэ үргэдхэхэ гэжэ найданабди. Буряад арадайн­гаа түлөө, соёлоо һэргээхын тула бүгэдөөрөө хамтаржа, эбтэй эетэйгээр, оролдосо­тойгоор, урагшатайгаар бүхы һанал бодолоо, ажал хэ­рэгээ бэелүүлжэ ябаял даа. Буряадууд олон боложол байг, ерээдүй сагта ёһо зан­шалаа мартангүй хүгжөөжэ, буряад зон гээшэбди гэжэ газар дэлхэй дээрэ үргэнөөр тэниижэ һуухамнай бол­тогой! - гэжэ Арадай уран бүтээлэй түбэй захиралай орлогшо Сергей Доржиевич үреэбэ.

Сэсэг ШОЙНХОРОВА