​Шэнын нэгэнэй шэди

XXI зуунай эхилһээр ар­бан найман жэлэй үнгэрбэшье, Сагаалган хэдын сагта эхилдэг бэ гэжэ эли то­доор мэдэхэгүй буряад зон үшөөл олон байна. Гэбэшье, саг гээшэ сэсэн. Гүрэнэй «Бурятия» телера­диокомпани һүүлэй арбан жэлэй туршада Россиин Буддын шажан­танай Сангхын гол дасан болохо Ивалгын дасанһаа сэхэ дамжуулга бүтээжэ, Лхама Сахюусан үглөөнэй хэды багта буужа, Сагаан һарын һайндэр хэды багта эхилнэб гэжэ хүнүүдтэ ойлгосотойгоор харуул­даг болобо. Захалхадаа, Улаан-Үдэ хотодо ажаһуудаг буддын шажан­тан сэхээр дамжуулагдажа байһан хуралда оролсодог байһан һаа, энэ жэлһээ эхилжэ, бүхы Буряад Уласай бүхы халуун амитан Сагаалганиие угтуулһан хуралда оюун ухаагаараа, сэдьхэлээрээ гэр­тээ һууһан мүртөө хабаадаха арга олобо. Һая болотор бидэ, ехэн­хи буряадууд, мухархан һүзэгтэй байһанбди. Энээнһээл уламжа­лан, үүрэй сайгаадүй байтар, бэе бэеэ Сагаалганаар сагһаань урид амаршалха ушарнууд мүнөөшье үзэгдэнэ. Харин мүнөө Ивалгын дасан, гүрэнэй телерадиокомпа­ни, «Буряад ФМ» радионуудай аша туһаар Сагаалгамнай хэды багта эхилнэб гэжэ хүн бүхэмнай бата бэхеэр хадуужа абадаг болобо.

Ашата буян бүтэхэ

Шэнын нэгэнэй үглөөгүүр Сии­дэр Лхамын хурал буряад бүхы дасангуудта хурагдана. Ивалгын да­санда Бандида хамба лама Дамба Аюшеев энэ хурал хүтэлнэ. «Энэ үедэ хүн бүхэн һайхан сэдьхэл түрүүлжэ, маани мэгзэмээ уншажа байбал, ха­луун хамаг амитадта туһа хүргэхэ аргатай», - гэжэ Дандар лама тайл­барилна. «Тиихэдээ гансал хара амяа хараад һуухагүй, харин Эхэ зургаан зүйл хамаг амитаниие багтаажа, тэ­дэнэр тухай энэрхы сэдьхэлээр бо­дожо, эрхи татажа һуубалнай, ашата буян бүтэхэ».

Үглөөнэй зургаан сагта Ивалгын дасанда хүн зон олоороо сугларжа, хуушан жэлээ үдэшэжэ, шэнэ жэлээ угтана. Һүүлэй үедэ үнэн зүрхэнһөө бурхандаа шүтэжэ, жэлэйнгээ хэрэг бүтээхэ сэдьхэлтэйшүүл урданайхи­да орходоо, олон болоо. Россиин Буд­дын шажантанай гол дасан болохо Ивалгын дасанда зальбаран һуужа, боди сэдьхэл түрүүлжэ, Эхэ зургаан зүйл хамаг амитанай түлөө, мүн тии­хэдэ гэр бүлынгөө, үри хүүгэдэйнгээ, аша зээнэрэйнгээ амгалан байдал­да ажамидархын аша туһада дасан ерэһэн хүн бүхэн наманшална, эрхи­еэ татажа, маани мэгзэм, зүрхэн тар­нинуудые шадаха зэргээрээ уншана.

Дасан дугангуудта ошожо амжаагүй зон эртэхэн бодоод, бүтүүгэй үдэр тахиһан бурхандаа мүргөөд, те­левизорээр дамжуулагдажа байһан хуралда хабаадаха аргаяа хүсэд дүүрэнээр хэрэглэбэ.

«Тарняа татаха, дотороо энэрхы сэдьхэл түрүүлһэн хүн юрэ телевизорэй урда һууһан хүнүүдтэ ороходоо, хуралда оролсоһондо тоотой боло­хо», - гэжэ Дандар лама һануулба.

Эгээл энэ зууранда хурал хура­жа байһан ламанар бурхадаа зала­жа эхилбэ. Бурхадаа залаад, үргэлөө үргэнэ. Тиихэдэнь тэрэ бурхад ганса дасангуудта бууна бэшэ, харин үнэн зүрхэнһөө сэдьхээд һууһан харагша­дай, һүзэгшэдэй гэртэнь мүн лэ буу­на.

«Бурхад танда адис үгэжэ байна, бодогты», - гэжэ Дандар ламын уряалхада, үнэн зүрхэнһөө сэдьхэһэн хүнүүд тэдэнэртэй золгобо.

«Шэнын нэгэндэ Лхама сахюусан лама санаартанай уншаад залаха­дань, буугаад, бүхы дэлхэй тойродог. Гунан дэлхэйе гурба эрьехэ үедөө хүнүүдые, тэдэнэй ажабайдал тон анхаралтайгаар шэнжэлжэ үрдидэг. Хүнүүд гурбан эрдэниеэ сахина гү? – гэжэ түбхын түрүүндэ тэрэ һонирходог. Гурбан эрдэнидэмнай бурхан, тэрэнэй һургаал, дасан ху­барагууд ороно гүб даа. Хүн гэрээ сэ­бэрлээ гү? Эжы абаяа хэр хүндэлнэб? – гэһэн асуудалнуудта Лхама сахюусан нюдэ сабшаха агшанда харюу олодог», - гэжэ Дандар лама тайлбарилна.

Тиимэ ушарһаа бүтүүнэй үдэртөө хүн бүхэн гэр бараагаа сэбэрлэжэ, тахилаа тахижа, даллагаяа дэлгээнхэй, сэржэмээ бэлдэнхэй байбал, һайн. Лхама сахюусан тэрээндэнь баярлаха. Адис хүртүүлхэ байна. Шэ­нын нэгэндэ һүзэгтэй айл айлнуу­дай жэлэй хэрэг бүтэнэ гэхэдэ, алдуу болохогүй.

Хархис дайсаншье хадаа хүнэй үри ха юм даа

Ламанар Сиидэр Лхамын ном ун­шажа байха дээрээ түбхын түрүүндэ энэрхы сэдьхэл түрүүлхэеэ оролдо­но. Бүхы амитадай түлөө һанаагаа табижа, бурханда зальбаржа ша­даха хэрэгтэй. Эхэ зургаан зүйл ха­маг амитаниие бүгэдыень ухаан сэдьхэлдээ багтаажа шадаагүйшье һаа, өөрынгөө эжы аба, аха дүү, аша зээнэр, нагаса, абганар, бусад түрэлхидэйнгөө түлөө зальбархада муу бэшэ. Харин хара амин тухай­гаа бодожо болохогүй. Дүтынгөө зон нүхэд тухайгаа сагаан сэдьхэ­лээр бодохын хажуугаар, дайсад­таа һайнаар хандажа, тэдэнэй түлөө зальбаржа шадаха шухала. Дайсант­най ямаршье байг – тэрээн дотор­тнай сагаан сэдьхэлэй абьяас гэжэ заал һаа байдаг. Тэрэмнай мүн лэ хэнэйшьеб хүбүүн, аха, дүү байна ха юм даа.

Бэрхэшээлнүүдһээ зайлахын аша туһада

Сагаалганай хуралнууд шэнын нэгэнэй хуралаар дүүрэшэдэггүй. Арбан табан хоногой туршада Мон­лам Ченмо гэжэ хурал хурагдана. Тэрэнэй удхые Дандар лама иигэжэ тайлбарилна:

«Бурхан багша арбан табан үдэрэй туршада шэди үзүүлһэн бай­на. Эдэ арбан табан үдэрэй монгол литын арбан хоёр жэлнүүдтэ таара­даг. Шэнын хоёрто бар жэлтэй хүн ерэжэ, хуралда орохо ёһотой. Гур­банда – туулай, дүрбэндэ – луу, та­банда – могой, зургаанда – морин, долоондо – хонин, найманда – би­шэн, юһэндэ – тахяа, арбанда – но­хой, арбан нэгэндэ – гахай, арбан хоёрто – хулгана, арбан гурбанда – үхэр жэлтэй хүн Монлам Ченмо хуралда оробол, эрхим. Хэнэйшье урда элдэб бэрхэшээл тохёолдодог. Тэрэнээ зайлуулха гэбэл, Монлам Ченмо хуралда хабаадагты. Харгы замтнай үргэн, арюун болохо. Энэ жэлэй тур­шада хэхэ ехэ ажал байбал, хурал дээрэ үнэн зүрхэнһөө тэрэнэй бүтэсэ тухай бодожо һууһан хүнэй түбэг һаад, бэрхэшээлнүүдынь үгы боло­жо, һанаһан хэрэгынь номой ёһоор бүтэхэ аргатай болоно.

Монлам Ченмогой бүхы арбан табан үдэртэнь ерэжэ байгаа һаа, муу бэшэ. Гэбэшье, өөрынгөө жэлдэ таараха үдэр оложо, тудажа ороһон хүндэ улам һайн байха.

Сэдьхэлэй тангариг

Сиидэр Лхамын Хуралай үедэ сэдьхэлэй тангариг уншагдадаг юм. Эгээл энэ сагта хүн бүхэн шэнэ жэ­лэй туршада бүтээхэ ажалаа сэдьхэ­жэ, тэрэниие бүтээхын тулада хэрэг­тэй нүхэсэл дотороо зохёожо һуубал, тэрэ хэрэгынь номой ёһоор бүтэхэ.

Мүн лэ балим адислагдана. Гури­лаар үзэсхэлэн һайханаар бариһан, сэсэгээр шэмэглээтэй олон үнгэтэ амтан эдеэе балим гэнэбди. Тэрэм­най сахюусад, бурхадай үргэл гээшэ. Ламанар балимаа адислаад, тэрэнээ үргэдэг гээшэ.

«Эгээл энэ сагта бурхандаа табиһан даллагадамнай адис оро­жо байна гэжэ бодохо хэрэгтэй. Энэ балингаараа Балдан-Лхама бурха­ниие хүндэлнэбди. Бурханай далла­га амяараа бэлдэгдэдэг. Хажуудань юрын, өөһэдөө хүртэхэ даллага дэл­гээгдэдэг аабза.

Балимаа үргэһэнэйнгөө удаа Лха­ма Сахюусаниие хадагаар угтаха ёһо байна. «Хадагаа гаргаад, зальбар­ха хэрэгтэй. Дүрбэн үнгэтэ хадагай байгаа болбол, дүрбүүлыень бариха шухала. Үгы һаань, нэгэ хадагаа ур­даа баряад лэ, мүнөө үгы хадагуудаа ухаан соогоо баряад байнаб гэжэ һанаха хэрэгтэй», - гэжэ Дандар лама ойлгуулна.

«Иимэ хэрэгэй бүтэжэ байха­да, мэдэхэ бүхы бурхадайнгаа, тэрэ тоодо Лхама сахюусанайнгаа һайн шанарыень һанаандаа оруулха хэ­рэгтэй. Бидэ мүргэл хэхэдээ, бэеэрээ, сэдьхэлээрээ, ухаагаараа хэжэ шада­хабди. Хэлээрээ мүргэл хэхэдээ, бур­хадайнгаа һайн шанарыень хэлэхэ, ухаагаараа мүргэл хэхэ дээрээ бур­хадай, сахюусадай һайн шанарыень һанаха. Ямар бурхан юугээрээ бидэн­дэ туһатайб, юугээрээ маанадта аша­тайб гэжэ бодожо һуубал, эрхим».

Гунгарбаадаа байһан бурхад ямар үзэсхэлэнтэй байнаб, ямар зурагтай байнаб, юун дээрэ һуунаб, мотор­тоо юу баряад байнаб гээд, һайнаар хадуужа абан харахада, һайн. Хо­жом хойшодоо бурханай дүрэ зураг толгой соогоо түрүүлжэ шадажа һурабал, һайн. Хаанашье ябахадаа, бурханай ном уншахада, буян болохо.

Зай, Сагаалгамнай хэдын сагта эхилнэб? Лама Санаартанай Лхама Сахюусанаа угтажа, хүл дээрээ бодо­ходо эхилнэ даа. Эгээл энэ агшанда Лхама Сахюусан гунан дэлхэйе гурба гороолжо, үнэн зүрхэнһөө шүтэһэн хамаг халуун амитадые адислана. Үүр хүсэд сайгаад, гарай хээн элеэр харагдажа эхилхэ үеэр буряад зон Сагаалгамнай ерэбэ, шэнэ жэл оробо гэжэ ойлгоод, хара һүни бэе бэедээ хонходохоёо гү, али үүдыень тоншо­жо орохоёо тэбшэдэг болоёл!

Баяр ЖИГМИТОВ