​Үндэр наһатын үреэл

Үглөөдэр, мартын 8-да, Буряадаймнай түрүү эхэнэрнүүдэй нэгэн, ниитэ ажалай эдэбхитэн, Буряадай телевидениин түрүүшын диктор, арадаймнай эгээл хүндэтэй эгэшэнэрэй нэгэн Валентина Зонду­евна Жалсараева 90 наһанайнгаа ойн баяр тэмдэглэхэнь. Иимэ арюухан, сэбэрхэн, сэдьхэл сагаахан, гүн ухаатай, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй Эхэнэр юрын үдэр бэшэ, ёһотойл сэсэг мэтэ бадаржа, Уласхоорондын эхэнэрнүүдэй баярта үдэр мүндэлөөл ёһотой.

Боди сэдьхэлээ хүйтэрүүлээгүй

Мүнөө үеын үндэр наһатайшуулай хуби заяан Ород гүрэнэй шэрүүн хатуу үйлэ хэрэгүүдэй түүхэтэй няг­та холбоотой байдаг. Хооһо нойтониие үзэжэ, хамалган хашалганда зүдэрөөшье һаа, зүрхэеэ хүйтэрүүлээгүйнь, нигүүлэсхы һайхан, сага­ан сэдьхэлтэй зандаа үлэһэниинь гайхамшаг.

Валентина Зондуевна­гай абань хасагай албатан байһан, шадамар бэрхэ ажа­лаараа эд зөөритэй, хубяа хааха байдалтай ажаһуугаа. Оройдоол 32 наһатайдаа хамалганда абтажа, ами наһантаяа хахасаһан юм. Ан­гиин дайсанай эхэ гэжэ 70 наһатай хүгшэн эжыень ту­шаагаа. Табадахи үхибүүгээ һаял түрөөд байһан хайра­та эжынь ангиин дайсанай һамган гүүлэжэ, баһал туша­агдаа. Һүүлдэ хүгшэн эжынь гэртээ табигдажа, аша хүүгэдтээ бусаһан юм. Нялха нарай үхибүүн эхэгүй үлэбэ гэжэ хэншье ухаалдихагүй, нарайлһан эхэнэрые ЛВРЗ-гэй барилгада абаашаа бэ­лэй. Эжынь хүйтэ нойтоор, үлэн хооһоор ажаллаад лэ, тэндэһээ табигдажа, хэдэн һара ябагаар, хоёр мүрэн гаталжа, гэртээ бусаһан. Ва­лентина Зондуевнагай бага балшар наһан тэрэ хатуу сагта үнгэрөөл даа. Хайра­та эжыень янгинама хүйтэн январь һарада хони харахы­ень хүдөө бууса эльгээһэн юм. Хүнгэн хубсаһатай, хара ажалһаа бэень муудаһан байгаал хаш, оройдоол гур­бан хоногой туршада эжынь уушханай хадхаляагаар үбдэжэ, наһа барашоо юм.

Ашата эгэшэ хуряйхайн үргэмжөөр

Хүдөө нютагтаа “ара­дай дайсанай” хүүгэд гэжэ этэрүүлэн, баһуулан үндыхэдэ бэлэн бэшэ ха юм даа. Эгээл ехэ Цыпелма эгэ­шэнь хори нэгэтэйхэн бо­лоходоо, хадамда гаража, дүүнэрээ гэртээ асарһан юм.

- Улаан-Үдэ руу нэгэ по­луторка ашаанай машинаар хоёр үдэрэй туршада хүрэжэ ерээ бэлэйбди. Хуряахай­тамнай газар доро землян­ка баряад ажаһуугаа. Хотые тойроод тэрэ үедэ гэрнүүд байгаагүй, эды олон зондо хэн гэр барихаб даа. Арга­тайшуулынь нүхэ малта­ад, өөрын байрануудтай ажаһуугаа, - гэжэ Валентина Зондуевна хөөрэнэ.

Хуряйхайтаниинь өөһэдөө залуухануудшье һаа, үншэрһэн дүү басагадаа аба­жа, тэрэ багахан землянка соо ажаһуугаа. Улаан-Үдэ тойроод, элһэтэ газар мал­тахада бэлэн, хёосоор хана хэжэ, хүсэд гэрхэнүүдые бодхоодог һэн. Тэрэ сагта өөрын “гэртэй” хэбэртэй ехэл сэдь­хэл амар байдаг бэлэй.

Хуряйхайнь, Дамби Даши­молонович Гомбоев, сэрэгэй моридто үбһэ бэлдэлгын алба хааха. Мүнөөнэй Улаан-Үдын 19-20-дохи квартал­нуудай газарта үбһэнэй ехэ складууд байһан. Хүдөөгүүр үбһэн бэлдэгдээд, иишээ асарагдаад, тюк болгогдожо хуряагдаад, түмэр замаар морин сэрэг руу эльгээгдэ­дэг һэн. Гурбан дүү басагад­тайгаа хотодо ажаһуухань хэсүүшэг байжа, хуряйхайта­ниинь Зэдэ, Сэлэнгэ аймагу­уд руу үбһэ бэлдэлгын ажа­лаар нүүжэ ошоһон юм.

Артистын харгы шэлээ

Валентина басагахан Дэрэстэйн дунда һургуули дүүргэжэ, Улаан-Үдэ мед­техникумдэ һуража эхилһэн юм. Нүхэр басаганиинь те­атральна училищида һуража байгаа, тэрээнтэеэ хоюулаа хамтын байрада байдаг бэлэй. Эмшэлэг­шын һуралсал гэжэ ганса госпитальнуудтал ажалла­ха, даабари гэжэ байхагүй. Харин нүхэр басаганиинь үдэшэ бүри ехэ һонин даа­баринуудые дүүргэхэ, дуу­лаха, хатарха, элдэб зүжэгэй үйлэнүүдые наадаха. Буряад театрай үдэшэ бүри дэлгэ­дэг наадануудые ямаршье түлбэригүйгөөр харадаг бэлэй. Тиигэһээр Валя ба­саган театрай-хүгжэмэй һургуулида орохо һаналтай болоод лэ, үбэлдөө захи­ралдань ошожо, “намайе абагты” гэһэн юм. Теэд жэлэй тэгэн дунда хэн хүниие һургуулида абахаб даа. Һураһан газартаа хуу “таба” сэгнэлтээр һуралсалай жэл дүүргээд, хойто жэлынь дахин театрай-хүгжэмэй училищи ерэжэ ороһон юм. РСФСР-эй арадай артист Вла­димир Халматовай бүлэгтэ һуража гараад, буряад теат­рта хүдэлжэ эхилээ.

Хуби заяа хубилгаһан инаг дуран

1946 ондо хилэ хамга­алагша залуу офицертэй уулзаһан юм. Тэрэ сагта хи­лэдэ дүтэ оршодог Сэлэнгэ, Зэдэ аймагууд руу паспор­тын журам гэжэ байгаа. Амаралта болоходонь, Ва­лентина Зондуевна хуряй­хайндаа ошодог һэн. Нэгэтэ залуухан басаганда сэрэгэй офицер дүтэлжэ, удаан саг соо паспортыень шалгаад, юундэб даа үнэмшэлгыень абаад ябашоо. Һөөргэнь бусаахадань, эдэ хоёр танилсаһан юм. Тэрэ сэрэгэй офицер хэн байгааб гэхэдэ, залуу Дамба Зодбич Жалса­раев мүн. Дайнда ябажа ерэ­эд, хилын сэрэгтэ алба хаажа байгаа. Һаргама һайхан Ва­лентина басаганда дурлажа, хуби заяагаа ниилүүлһэн.

- Манай аба “шэмэглэгдэһэн хасуури шэнги түрүүшынхиеэ гэртэнь ерээ һэм” гээд хөөрэдэг һэн. Дайшал­хы сэрэгшын орден, ме­дальнуудаа ялалзуулһан, сэрэгэй офицерэй ялас гэмэ хубсаһан, зэбсэгэй портупей болон һанжалдаһан план­шет. Багахан хаамаг хорёо дээгүүр һүрөөд лэ буужа ерээ хаш даа, - гэжэ Рада Дамбаев­на басаганиинь хөөрэнэ.

Сэрэгэй албатанда хадам­да гарахадаа, өөрынгөө ажал тухай мартажа, нүхэрэйнгөө алба хааһан газартань ошо­жо, ара талань боложо үгэхэ - эхэнэр хүнэй үүргэ ха юм даа.

Дамба Зодбич сэрэгэй албанһаа капитан зэргэтэй табигдаад, Обкомдо хүдэлжэ эхилээ. Тэрэ үедэ гэр бай­рашье гэжэ байхагүй, Дээдэ Онгостойдо “Уран зохёолшо­дой зуһалан” гэжэ нэгэ томо гэгшын модон гэрэй нэгэ таһалгада байрлаһан юм. Энэ гэртэ Буряадаймнай элитэ уран зохёолшод ажаһуугаа. Зайн гал гэжэ байхагүй, га­заагаа гал түлижэ, шэрэм табяад лэ, хамта эдеэгээ шанадаг бэлэй. Үдэшэндөө булта сугларжа, уран шүлэг, хөөрөөнүүдээ дэлгэхэ, дууга­ашье дуулалсадаг һэн.

Тиигэһээр үхибүүдшье үндыжэ, Валентина Зонду­евна Буряад радиодо дикто­рээр хүдэлдэг болоо. “Ула­ан-Үдэ хэлэнэ” гээд тоб гэмэ һайхан хоолойгоор хэлэһэн үгэнүүд бүхы Буряадые һэрюулэн баясуулдаг бэлэй. Тэрэ үедэ сонин радио хоёр бүхы дэлхэй дүүрэн мэдэ­эсэл тараадаг тон шухала хэрэгсэлнүүд байгаа бшуу.

Телевидениин түрүүшын диктор

1961 ондо Буряадай теле­видени байгуулагдаа. Энэ талаар бэлдэлгын ехэ ажал ябуулагдажа эхилээ. Буряад хэлэн дээрэ хэлэдэг диктор Валентина Жалсараева, ха­рин ород хэлэн дээрэ Алла Болдогоева олон зон сооһоо шэлэгдээ. Редактораар Иван Шалимов, сурбалжа­лагшаар Иван Миронов томилогдоо. Тиин эдэ дүрбэн Эрхүү хото дүршэл гарахаяа эльгээгдэһэн юм.

Тэрэ сагта телевидени гээшэ эгээл харюусалгатай хэрэгшье һаа, оньһото хэрэг­сэлэй байдал орёохон һэн. Хэрбэеэ мүнөө сагта эртэ үглөөгүүр гараха дамжуулга буулгабари дээрэ уридшалан бэшэгдэдэг һаа, тэрэ үеын хүдэлмэрилэгшэд ажалдаа хоножо, хара үглөөгүүр “ами­ды” хоолойгоор дуугарха ба­атай һэн.

1968 онһоо Валентина Зондуевна һөөргөө радио­доо бусажа, наһанайнгаа амаралтада гаратараа тэн­дээ хүдэлһэн юм.

Буряад радиодо суг хам­та олон жэлнүүдэй турша­да хүдэлһэн нүхэдөө дула­ахан үгэнүүдээр дурсадаг. Мүнөө болотороо ажаллажа байһан Батор Цыбенов, ре­дактор Владимир Лубсанов, хүгжэмэй талаар редактор Даши Самбоцыренов гээд “Баян талын аялга” гэһэн дамжуулга байгуулһан юм. Энэ дамжуулга мүнөөшье болотороо шагнагшадаа ху­жарлуулжа байдаг.

Уран шүлэгүүдэйнь сахюусан

Дамба Жалсараев сэрэг­шэ байхадаашье, Обкомой болон бусад харюусалга­та ажалда хүдэлхэдөөшье, Уран зохёолшодой холбо­оной түрүүлэгшэ, Буря­ад Уласай соёлой сайдшье байхадаа, ходол шүлэгөө зохёожо ябаа. Наһанайнгаа амаралтада гараһаар, уран зохёолдоо бүхы сагаа зо­рюулдаг болоо һэн. Вален­тина Зондуевна олохон шүлэгүүдэйнь мүндэлхын гэршэ болоһон. Мүн радио­доошье хүдэлхэ үедөө уран һайхан шүлэгүүдыень унша­даг бэлэй.

Уран зохёолшоной ульгам харгы наһанайнь нүхэрһөө ехээр дулдыдадаг. Зохёо­хы замайнь сахюусан бо­ложо, арюухан сэдьхэлэй байдал зохёожо, найдамтай түшэлгэ боложо үгэхэдэнь лэ, шүлэгшье ульгамаар мүндэлхэ, уран зохёолой бүтээлнүүдшье аржытар бии болохол ха юм даа. Дам­ба Зодбич жаргалтайл хүн байгаа даа. Нүхэрэйнгөө ажаһуудалай, сэдьхэлэй бай­далай хамгаалагша болоһон Валентина Зондуевна зохёо­хы замайнь ульгам харгыда тон һайнаар нүлөөлөө. Ира­гуу найрагша хамта дээрээ 40-өөд номуудые хэблүүлээ. Ганса манай гүрэндэ бэшэ, мүн хари гүрэнүүдтэшье хэ­блэгдээ. Тэрэнэй шүлэгүүд соо Буряад һайхан байгаали, Буряад талын амисхал, арю­ун Байгалай һүлдэ, хэр угһаа сахигдажа байһан нангин һургаал, буряад басаганай арюухан энеэбхил зураглаг­данхай. Мэдээжэ хүгжэмшэн, Дамба Жалсараевай нүхэр Анатолий Андреев буряад дайдаяа, тоонто Хори нюта­гаа түүрээжэ бэшэһэн “Ми­нии дайда” гэжэ шүлэгтэнь хүгжэм бэшэһэн юм. Тии­гэжэ тэрэ дууниинь түргэн дэлгэржэ, һүүлдэнь Буряад Уласай “Таежная, озёрная, степная” гэжэ гимн болоо.

Ажалша бэрхэ бэри

Үшөө Дамба Зодбичой сэрэгэй албанда байхадань, Валентина Зондуевна тэрэ хүшэр сагта бага үхибүүгээ абаад, Хори аймагай До­одогол гэжэ газарта хада­муудтаа ерэжэ, нэгэ хэды байрлаһан юм. Тэрэ жэл үбһэ ногоон муугаар ургаа. Нэгэтэ хадам эжынь: “Тэ­рээ тэрэ сабшаланда ехэ го­ёор ногоон ургана, гансал набтар ха даа. Халаг, саб­шажархидаг һаа, болохол байгаа”, - гэжэ юрэ хэлээ бэлэй. Городой бэринь ха­жуур баряад, тэрэ газарынь ошожо ерээд, бүхы сабшала­най ногоо унагаажархиһан юм. Һүүлдэнь хуряахаяа ошоһон хадамуудынь ямар бэрхээр, газарай мэлигэр болотор сабшажархёо гээ­шэб гэжэ ехэтэ гайхалдаһан байгаа. Хара багаһаа хүдөө ажалһаа далтираагүй, бүхы ажалда тэгшэ һураһан ба­саган ажалша бэрхээрээ нүхэрэйнгөө нютагта сууда ороһон юм. Ямаршье ажал тон һайнаар дүүргэжэ ша­дадагынь ажабайдалдань хэрэгтэй байгаа. Мүнөөшье, үндэр наһатай болонхой­шье һаа, гэртээ гараа хаб­сараад һуунгүй, зуһаландаа сэсэгүүдые, огородой эдеэ ургуулжа, аша гушанараа ха­ралсажа ажаһууна.

Буянтай абгайн үршөөлдэ хүртэе

Үглөөдэр ашата абгайн түрэһэн үдэр. Валентина Зондуевна энэ ойнгоо ба­ярта болон Уласхоорондын эхэнэрнүүдэй үдэрөөр бүхы эхэнэрнүүдые амаршалаад, һайн һайханиие хүсэнэ. Мүн жаргалтай эхэнэрэй нюусаар нээжэ:

- Эхэнэр хүн гээшэ эрэ нүхэрэйнгөө найдамтай дүнгэлтэ боложо үгэхэ ёһотой. Эрэ хүн һанаһан зориһондоо үнэн сэхэ ябажа, гэр бүлэеэ хангаха, харин эхэнэр хүн гэр байраяа зохёожо, гал гу­ламтаяа сахиха. Гэртээ ажал хэнэгүйш гэжэ эрэ нүхэрөө зэмэлжэ байхагүй, өөрөөл шадаха зэргээрээ зохёожол, арга боломжоороо бүтээжэл, бүһэтэй хүнэй нэрэ һүлдэ өөдэнь үргэжэл байхал даа.

Аха захатаниие, буурал сагаан толгойтониие дүү зон үреэлжэ болодоггүй юм. Тиимэһээ буянтай Эгэшын үршөөлдэ булта хүртэе. 

Гэрэл зурагууд Жалсараевтанай бүлын альбомһоо