​Дархан бэри

Галина Цыбикова

Эхэ байгаалиин жама ёһоор, эхэнэр хүн энэ дэлхэй дээ­рэ мүндэлэн түрэхэдөө, гүн удхатай үүргэ дүүргэдэг ха юм даа. Басаган хүн харидаа жар­галтай гэжэ дэмы хэлсэдэггүй. Урдын сагһаа ямаршье бүлэ ба­саган үриеэ һайн айлда хадамда үгэхые оролдодог һэн. Эрхэ тан­гил хүүхэн хари айлай хүбүүнэй һамган боложо, энэ угай гал гу­ламта сахигша боложо, уг залгу­улха үхибүүдые түрэхэ. Түрэһэн абын жэшээе өөдэнь үргэн сэгнэ­жэ, үхибүүдээ хүнэй һайн шанара­ар хүмүүжүүлхые оролдодог.

Гансаһаа газар дүүрэдэг

Урдын мунхаг тайлбарилаар, эхэ­нэр хүн дарлалта доро ажаһууһан, өөрын эрхэ, өөрын мэдэхэ юумэгүй, хэлэхэ үгэгүй, хонин мэтэ ажаһуугаа. Зүблэлтэ засаг лэ эхэнэрнүүдтэ эрхэ сүлөө үгөө гэлсэдэг бэлэй. Теэд энэнь балайшье тиимэ бэшэ даа.

Гурбанһаа олон хүбүүдые түрэһэн эхэ баатар мэтэ тоологдо­дог. Долоон хүбүүдые мүндэлүүлһэн эхэ Дархан бэри гэжэ нэрэ соло­до хүртэдэг байгаа. Алишье су­глаа, найр нааданда иимэ Эжынэр дээгүүр, отог угай аха захатантай зэргэлэн, шэрээдэ һууха эрхэтэй бэ­лэй. Монгол орондо олон хүбүүдые мүндэлүүлһэн эжынэртэ “Дархан бэри” гэжэ медаль мүнөө сагта зүүлгэдэг заншалтай юм. Иимэ һайхан заншал манайшье Буряадта нэбтэрүүлбэл, хэды һайн байгааб даа.

Оршон үеын байдалда ехэдэ­эл һаа, 2-3 үхибүүдтэй болодог саг ерэнхэй. Гэхэ зуура, нютаг дайдаар­най урданайнгаа залиршагүй зар­шам алдаагүй һайхан Эхэнэрнүүд олдохол байна.

Эрхүү можын Черемхово аймагай Сплав түб гэһэн газарта ганса ородуудай ажаһуудаг багахан һууринда хүн болоод, Улаан-Үдын соёл гэгээрэлэй училищи дүүргэһэн Гали­на басаган аяар холын Аха нютаг эльгээгдэһэн юм.

Алаг Шулуун гэһэн нютаг­та номой санда ажаллажа байта­раа, малай малшанаар ажаллажа байһан залуу Доржо Цыбиков гэжэ хүбүүндэ хадамда гараа бэлэй. Ганса хүбүүтэй айлай гал гулам­та бадараан сахиха үүргэеэ гүйсэд дүүргэжэ шадаа бшуу. Аха дүүгүй хүндэ ажаһуудалда бэрхэтэйл байна гэжэ тэрэ сагта Галина тон һайнаар ойлгоо. Өөрөө долоон хүүгэдэй нэгэн хадаа үхибүүдни олон аха дүүнэртэй байг лэ даа гэжэ хүсэһэн байгаа. Наһанайнгаа нүхэртөө 7 хүбүүдые ба һаргама һайхан данги­на басага түрэжэ үгөөл даа. Тиигэ­жэ мүнөө Аха, Түнхэн аймагуудаар үри хүүгэдынь үдэн таража, нютаг дээрээ хүндэтэй, ажалша бэрхэ айл бүлэнэр болонхой.

Галина Андреевна найман үхибүү түрөөб гэжэ ганса үхибүүдээ хараад лэ, гэртээ һуугаагүй. Ба­гахан һуурингуудые нэгэдүүлһэн түб Хужар нютагта шэб шэнэхэн һургуулиин нээгдэхэдэ, Цыбиков­тэнэй бүлэ тиишээ нүүһэн юм. Галина Андреевна номой санда хүдэлжэ эхилээ. Талаан болоходоо, һургуулидань ород хэлэнэй багша үхибүүгээ нарайлхаяа амаралтада гараад, жэлэй тэгэн дунда багша хэрэгтэй болошоо. Номой санда хүдэлжэ байһан хүниие багшаар томилходоо, “туршажа үзыш даа” гэбэд. Багахан сагай болзорто Га­лина Андреевна ород хэлэ, уран зохёол һайн мэдэхэ байһанаа харуулба. Тиигэжэ найман хүүгэдэй эжы Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулиин хэлэ бэшэгэй таһагта орожо, заочно түхэлөөр тэ­рэнэй эрхим дүүргэһэн юм. Тэрэ гэһээр лэ, 27 жэлэй туршада Бу­ринголой дунда һургуулида ород хэлэнэй багшаар хүдэлөө. Үшөөшье багшалха аргатай байбашье, тэрэ үе сагта 55 наһанһаа дээшэ баг­шанарые ажалһаань гаргаха гэһэн ухаамжалагдаагүй шиидхэбэриин дээрэһээ ерэхэдэ, һургуулиин дүй дүршэлтэй багшанар ажалһаа болёо бэлэй.

Галина Андреевна удаан гэр­тээ һуугаагүй, һургуулиин дэргэдэ нээгдэһэн интернадта ажаллажа эхилээ.

- Манай һургуулида 120-ёод һурагшад һурадаг. Түб һуурин той­роод байһан 8 багахан һууринай һурагшад булта ерэжэ, эндэ һурадаг юм. Тэрэ сагта хүүргэгүй, үхибүүдые шэрэхэнь хүшэр бай­гаа. Аха аймагай засаг дарга байһан Баяр Балдановай эдэбхи үүсхэлээр һаруул, томо интернат баригдаһан юм. Мүнөөшье болотороо эдэ ню­тагайхид үхибүүднай ядамаргүй һуралсалда ябана гэжэ баясадаг, - гэжэ Галина Андреевна хөөрэнэ.

Бүрин Голой һургуулиин за­хирал байһан Туяна Анатольевна Самбялова ород хэлэнэй багшын һууриин сүлөөрхэдэнь, дүршэл ехэтэй багшые һөөргэнь дуудаһан юм. Һуралсалай жэлэй тэгэн дун­да хаанаһаа багша дары олдо­хоб даа. Наһанайнгаа амаралтада гараһаншье һаа, бэрхээр үхибүүдые һурганал ха юм.

Нёдондо 10-дахи ангиин һурагшад ород хэлээр Гүрэнэй нэ­гэдэмэл шалгалта тушааха дурадха­лаа оруулһан юм. 11-дэхи ангида бу­сад шалгалтануудые дабахадамнай сүлөө байха гээд, иимэ шиидхэбэри абаһан жэшээ Буряад Уласай ондоо бэшэ һургуулинуудта абтаагүй. Ха­хад жэлэй туршада Галина Андреев­на һурагшадые бэлдэлсэжэ, тэдэнь шалгалта тушаажал шадаа. Мүнөө жэл бусад һалбаринуудаар шалгал­та барихадань, бэлэн байхал ёһотой.

- Би эдэ үхибүүдтэ бага байхадань ород хэлэ заадаг һэм. Мүнөө эдэмни томо болоод, томоотойнууд, үнэн сэхэ, һайхан сэдьхэлтэй, һайн абари зантай хүнүүд болоод байһандань ехэ урматайб, - гэжэ багша хөөрэнэ.

Өөрынгөө найман хүүгэдые хүн болгохо, үшөө һургуулиин үхибүүдтэ анхаралаа хандуулха, эр­дэм мэдэсэ олгуулхын хажуугаар, һайн хүнүүдые хүмүүжүүлхэ гэһэн харюусалгатай үүргэ дүүргэнэ.

Эреэн-маряан юртэмсэдэ элдэб үзэгдэлнүүд ушардаг. Зарим нэгэни­инь ямаршье байгаалиин хуулиин ёһоор тайлбарилхаар бэшэ, шэдитэ удхатай байдаг. Жэшээнь, эхирэй үрөөһэн хүн үбшэн хүниие эльбээд аргалжа шададаг. Нарайлһан эхэнэр хүхөө үбдэхэдөө, иимэ зондо барю­улхадаа эдэгэдэг. Олон хүбүүдые түрэһэн эжынэр баһал өөрын эди шэдитэй юм.

Нэгэтэ Улаан-Үдэ ажалай хэрэгэ­эр ерээд, хамтын байра соо хоножо байтарнь, нэгэ залуу эхэнэр ерэһэн юм.

- Та намда үршөөл үгыт даа. Бидэ үхибүүтэй боложо ядажа байнабди. Та 7 хүбүүдые мүндэлүүлһэн хадаа шэдитэй байхат, - гэжэ гуйжа ороо бэлэй. Галина Андреевна гайхаад, яахаяашье мэдэнгүй байгаад, тон­гойгоод байһан толгойень эльбэжэ, үнэн зүрхэнһөө “энэ залуу эхэнэр үхибүүтэй болог лэ даа” гэжэ Орон дэлхэйн одо бурхадта зальбарһан юм. Тиигэһээр уданшьегүй тэрэ за­луу эхэнэр хүбүүтэй болообди гэжэ баяртай мэдээ дуулгаа бэлэй.

Тиимэ даа, олон хүүгэдэй эжын үршөөлдэ хүртэжэ, үнэн зүрхэнһөө этигэбэл, шэдитэ үйлэ бүтэнэл ха юм даа.