Нохой жэлээ Буряадаймнай хүн бүхэн һайн һайханаар угтажа, баяр баясхалангаа бултанда хүргэнэ. Энэ заншалта найрнай үндэһэн соёлоо, ёһо гуримаа һэргээн сахиха буянта хэрэгтэ ехэ һайн түлхисэ боложо үгэдэг. Манай сурбалжалагша хотын сэсэрлигүүдтэ яажа сагаалнаб гэжэ һонирхобо.
- Улаагшан Тахяа жэлээ үдэшэжэ, шара Нохой жэлээ шадалаараа угтанабди. Хоёрдохи жэлээ буряад хэлэ хүүгэдтэ үзүүлжэ байнабди. “Национальный сад” гэжэ түсэлөөр хүдэлнэбди. Үхибүүднай олон яһатанай, тиимэһээ буряад хэлэ оройдоошье мэдэхэгүй байһан юм. Залуу буряад түрэлхидшье түрэл хэлэеэ мэдэхэгүй байна. Тиимэһээ тэдэ өөһэдөө үхибүүдтэеэ буряадаараа хэлэжэ һурахые оролдоно. Үхибүүн гэртээ ерэхэдээ, ойлгоһон үгэнүүдээ эжы абадаа дабтан хэлэжэ байхадаа, һайнаар һанажа абана. Шүлэг, дуунуудые буряадаар сээжэлдүүлнэбди. Бишыхан шабинарнай угаа һонирхожо, оролдосотойгоор сээжэлдэдэг, - гэжэ Улаан-Үдын Ключевская гудамжаар оршодог “Волшебный гном” гэжэ хүүгэдэй сэсэрлигэй хүмүүжүүлэгшэд хөөрэнэ.
Сагаан һарын наадан
Хадагууд дээрэ сагаан эдеэ бариһан хүбүүн басаган хоёр айлшадые – түрэлхидөө угтажа, амаршалгын үгэнүүдые хэлэнэ. Эндэ заншалта ёһоор Сагаан һарын сагаан эдеэ ундан табаглаатай: һүн, үнжэгэтэй, зутараантай, сайлгасатай сай, хүрэнгэ, тараг, зөөхэй, үрмэн, тоһон, хурууд, мойһотой зөөхэй, аарса, айрһан байна.
- Үнгэрһэн жэлдэ бидэ Светлана Дамдиновна захиралтаяа бэлдэһэн “Заншалта буряад байра байдалда буряад хэлэ үзэлгэ” гэжэ түсэлөөрөө Буряад Уласай Болбосоролой яаманай грант шүүгээбди. Тэрэ мүнгөөрөө түрэлхидэй туһаламжаар энэ таһаг түхеэрээбди, үхибүүдтээ заншалта буряад хубсаһа оюулаабди, - гэжэ буряад хэлэнэй багша Долгорма Цыренова хөөрэнэ.
Таһаг соо түхэреэн буряад гэрэй түхэл түхеэрээтэй байна. Эндэ буряадаар хубсалуулһан хүүхэлдэй эзэн ёһоор һууна. Сэргэдэ морин уяатай байна. Ханаарнь буряад оньһон үгэнүүд ород оршуулгатайгаар, уран зурагтайгаар үгтөөтэй харагдана. Табан хушуу малай, бэшэшье гэрэй амитадай зурагууд үлгөөтэй. Эндэ гараһан жэлэй һүлдэ Нохой гол һуури эзэлнэ. Сагаалганда зорюулжа үхибүүдэй зураһан, хэһэн бүтээлнүүд табяатай байхадаа, түрэлхидэй анхарал татана.
“Сагаан һара” гэжэ хүгжэм зэдэлжэ, амаршалгын хатар хүүгэд гүйсэдхэбэ. Сэсэрлигэй захирал Светлана Дамдиновна Гыргенова шабинараа, ажалшадаа, түрэлхидые Сагаан һараар халуунаар амаршалба.
Тахяа жэлээ үдэшэнэбди гэжэ тахяагай дальбараануудай хатар гүйсэдхэгдэбэ.
Хайшан гэжэ нохой хүнэй нүхэр болооб гэжэ хүүгэд зүжэглэмэл наада харуулба. Шоно, баабгай, бар, арсалан боложо наадаһан хүүгэд удаа дараалан гаража мэндэшэлэлдэнэ. Тиихэдээ гурба тоое сээжэлдэнэ: тэдэ 3 хоног, 3 һүни хамта хононод; “аймхай” гэжэ шэнэ үгэнүүдтэй танилсанад. Тииһээр эгээл зүрхэтэй, айхые мэдэхэгүй хоёр хүлтэ хүнтэй нохой танилсажа, үнэн нүхэрынь болоно. Удаань тэдээнтэй морин, үхэр, хонин, ямаан, тэмээн гэгшэд ерэжэ нүхэсэнэ. Иигэжэ үхибүүд гэрэй амитадтай - табан хушуу малтай үшөө дахин танилсана. Наадаха хоорондоо буряадаар хэлэжэ һураха иимэ онол арга багшанарай олоһониинь һайн гэжэ тэмдэглэе.
Оньһон үгэнүүдые хэлсэжэ, таабаринуудые таалсаба. Нэн түрүүн нохой тухай таабаринууд таалгагдаба:
Хон-хон дуутай,
хондолой дээрээ дэгээтэй,
- гэжэ анханай буряадаар мэдэхэгүй байһан эдэ балшархан хүүгэдэй хэлэжэ, таажа байхада, урмашамаар байгаа.
Тиигээд лэ үхибүүд түрэлхидөө, багшанараа сагаалба. Юундэшьеб даа, багшанарынь доллар мүнгэ бэлдэһэн байгаа, хүн бүхэн баян болог гэжэ һанаһан байгаал хаш. Тиибэшье, баян тарганһаа аза жаргал ерэдэггүй, эхэ эсэгын буянһаа үри үхибүүдэй жаргал эхилдэг, саашадаа ажалша бэрхэһээ, хүсэл зоригһоо, эрдэм ухаанһаа амжалта, аза жаргал ерэдэг юм гэжэ ойлгуулбал һайн байгаа гэжэ манай сурбалжалагша энэ үедэ һаналаа табяа.
Амидын жаргал
Үрмэ зөөхэй хоёр бэшэ –
Ажал эрдэм хоёр,
- гэжэ арадай сэсэн үгэ бии ха юм.
Заншалта наадануудшье эхилжэ, үхибүүд дүхэриглөөд, шагай шүүрэхэ наада эхилбэ. Удаань нааданхай номо һуршаар харбажа наадабад. Хүүгэд наадажа садаад, түрэлхидтэеэ, багшанартаяа үндэһэн ёохор хатарба.
Сэсэрлигэй шабинар элдэб янзын хэмжээ ябуулгануудта эдэбхитэйгээр хабаададаг юм байна. Радиодошье хөөрэһэн, Буряадай телевиденеэршье харуулагдаһан байна. Буряадаймнай элитэ ехэ уран зохёолшо Доржо Эрдынеевэй зохёохы үдэшэдэ, “Сагаалганай уулзалгануудта” эдэбхитэйгээр хабаадаһан хүүгэдтэ Үндэһэтэнэй номой сангай Баярай бэшэгүүдые Светлана Дамдиновна бэлэгтэйгээр барюулаа.
Нааданай эсэстэ Долгорма Долсоновна бултанда Сагаан һарын үреэл хүндэ- тэйгөөр табяа. Ургадаг ногоондо үндэһэн хэрэгтэй,
Ургажа ябаһан үри хүүгэдтэ
Урихан үгэнүүд, үреэлнүүд сэнтэй. Энэ сэсэрлигтэ хүдэлдэг Любовь Галимулловна Хуснутдинова, Эржена Валерьевна Доржиева, Светлана Климентьевна Дондокова хүмүүжүүлэгшэд булта буряадаараа хөөрэлдэдэг һайхан заншалтай. Тиимэһээ буряадаар заадаг Долгорма Долсоновна Цыреновада, Сэсэг Бадмаевна Бадмаевада, хүгжэмэй багша Сэсэгма Ринчиновна Доржиевада бэе бэеэ дэмжэлсэжэ, нэгэл зорилготойгоор ажалаа ябуулхадань, амаршье, урагшатайшье байна.
Үлгыдэ оруулха ёһо
Нааданай удаа түрэлхидтэ Долгорма Долсоновна Сэсэгма Ринчиновна хоёр үхибүү үлгыдэ оруулха ёһо харуулаа.
Эхын арюун умайһаа алтан дэлхэй дээрэ мүндэлһэн нялха хүүгэн элүүр энхэ, мууе хараа, дуулаагүй тон арюун юм. Хүүгэнэй саашанхи наһанайнь ажабайдал эхэ эсэгын, саашадаа уламжалан хүүгэдэй сэсэрлигтэ - хүмүүжүүлэгшэдэй, һургуулида багшанарай үр- гэмжэһөө болохо. Тиимэһээ хүүгэдээ мууе харуулангүй, дуулгангүй, һайн һайхан оршон байдалда дэгжээхэ шухала. Үдэр бүри хүүгэд алишье талаараа ургажа байдаг. Тэршээхэн тэрэнэй һонирхол үдэр бүри үргэдэжэ, али бүхы юумые һайхашаажа һарбалзаха. Тиихэдэнь: “Боли! Һуу!” – гэжэ байжа тэдэниие зандажа, хараажа болохогүй, харин бүри һонирхуулха, наадуулха хэрэгтэй. Эдэ бүгэдэ хүмүүжүүлгэ нарай нялхаһаа, үлгыһөө эхитэй гээшэ.
Гурба хоноод, үхибүү
Гурим заншал сахигшад
Хуһан модон үлгыдэ
Хуушан ёһоор оруулха.
Долгорма Долсоновна өөрынгөө үлгые асаржа харуулхадаа, шанар шэнжынь удхалан хөөрэбэ. Мүнөө сагта түрэлхид нарай нялхаяа коляска соо хэбтүүлнэ. Тэрэ гээшэмнай бэедэ хоротой элдэбын зүйлнүүдһээ хэгдэһэн юумэн хадаа амилхыншье аргагүй. Тиимэһээ нарай хүүгэн ехээр хүлэрнэ, иимэ ушарһаа элдэбын арһанай, уушханай болон бэшэшье үбшэнүүдтэ барюулна.
Урданай үлгы жэнхэни хэрэгсэлнүүдээр хэгдэһэн тула, ямаршье хорогүй юм. Урагша хойшонь дүүжэн- дэхэдэ, үхибүүн агаар ехээр һорожо, һайнаар амилхадаа, уушханһаань эхилээд, бүхы бэе махабадынь элүүрээр хүгжэнэ.
Дүрбэ холбоотой үүбэйдэ
Дүтыгынь төөбии оруулдаг.
Хониной шаантын сэмгэ бариһан
Хажуудань заахан хүбүүн байха.
- Шаанта гү, хүбүү гү үүбэйдэхэ? -
Шанга хоолойгоор төөбии асууха.
Һая хэлэндэ ороһон үхибүүн бурханай амаар хэлэдэг юм гэдэг. Тиимэһээ хүбүүхэйн: “Шаанта”, - гэжэ харюусаа һаань, лама бөөдэ заһал хүүлэжэ, энэ ёһо гурим дахин дабтагдадаг.
Үүбэй-бүүбэй хүүхэйхэн
Үлгы соогоо унтыш даа.
Үүбэй-бүүбэй хүүхэйхэн
Үргэһэндөө абтыш даа.
Долгорма Долсоновна мүн баһа урданай угжа харуулжа, баһал һонин хөөрөө дэлгэбэ. Мүнөөнэй хууха угжа соо һү халаахада, элдэбын хорото бодосууд илгаран гарана. Харин буряадууд малай эбэрээр угжа хэдэг байһан тула, энэ жэнхэни зүйл бэедэ ямаршье мууе хүргэдэггүй. Хүхэлтэнь мүнөө баһал химеэр болбосоруулагдаһан зүйлһөө хэгдэһэндээ, муугаар нүлөөлнэ. Энээнһээ боложо, шүдэншье муугаар, жэгдэ бэшээр ургана. Урдандаа зөөлэн арһан хүхэлтэ хүхүүлдэг байһан гээшэ.
Иимэ һайн удхатай хөөрэлдөөн боложо, түрэлхид баярлаа. Угайнгаа заншалаар багашуулые хүмүүжүүлжэ байһан багшанарые, хүмүүжүүлэгшэдые Эхэнэрнүүдэй һайндэрөөр амаршалаад, дэмбэрэлтэ ажалдань амжалта хүсэе.
(Аюша Доноевой шүлэгүүд хэрэглэгдэбэ)
Авторай гэрэл зурагууд