Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденов һунгаха эрхэтэй хүн бүхэндэ хандажа хэлэхэ байнаб, хожом хэзээшье шэнээр һунгаха арга боломжо байхагүй. Дүтын зургаан жэлдэ бүхы Россиин, манай Буряад Уласай хуби заяан шиидхэгдэхэеэ байна гээшэ. Хэн юрэнхылэгшэ болоноб, тэрээнһээ гүрэнэй заяан дулдыдаха. Маанад дайсад олонтой зон гээшэбди. Тиимэһээ тэдэнэртэ ахирхан, үгэдэнь орохо Росси хэрэгтэй. Арад зоной нэгэдэһэн хүсэн ядерна ямаршье буу зэбсэгһээ хүсэтэй», - гэжэ уласай Толгойлогшо өөрынгөө хандалга соо онсоор тэмдэглээ.
Арадаа һүхэтэй «нүхэд»
Ородой Холбоото Улас үсөөн нүхэдтэй, олон дайсадтай. СССР гүрэнэй унахада, 1991 ондо гүрэн доторнай юунэй болоһые аха болон дунда наһанай зон мүнөө элеэр һанана гээшэ. Агуу гүрэниие һандаргаад, жэжэхэн хэһэгүүдээр хубаан, үмсэлжэ байһан үе саг. Асари ехэ заводууд гэб гэнтэ ажалаа зогсоожо, салин хүлһэгүй үлэшэһэн багшанар, эмшэд буруушаалгын хэмжээ ябуулгануудта хабаадаагүйдэнь аргагүй болоо. Сэрэг суурта үндэр тушаал эзэлжэ ябаа ноёд ашаа тээжэ, такси жолоодожо, үл залгадаг бэлэй. Сагдаанар бензингүйдэжэ, һүниин харанхыда болоһон гэмтэ ябадалнуудтай тэмсэжэ бирахаяа болёод байгаа. Түймэр сарагшад мүн лэ тоһо түлишэгүйдэжэ, байшан гэрнүүд «улаан дээрмэшэнэй» хүнэһэн болодог һэмнай. Түб һуурингуудай, тэрэ тоодо Улаан-Үдын гол гудамжанууд зайн галайнгаа түлбэри диилэхэеэ болиһонһоо уламжалан, харанхы байдаг һэмнай.
Эдэ бүгэдые бидэ өөрынгөө нюдөөр хараабди. Гэхэ зуура баруун гүрэнүүдтэ ажаһуудаг манай «нүхэд» «баруунай эрилтэнүүдтэ» түргэн гэгшээр хүрэжэ байһандамнай үнэн зүрхэнһөө баясадаг һэн гүб даа. Ородой Холбоото Уласай үе-үе болоод лэ, халамгай байдаг Юрэнхылэгшын дала мүрые тоншосогоохо зуураа: «Зүб даа, зүб!» - гэжэ байгаад, хэды олон дайсаднай урмашадаг һэн бэ? Россиин ноёд бодолгүйгөөр буу зэбсэгүүдээ һүнөөгөө, үйлэдбэриин, эрдэмэй талаар һураггүй һула болоо. Хари гүрэндэ улас түрын ажал хэрэг эрхилэгшэдэй үгэдэ ородог болоо. Үе-үе болоод, манай гүрэн энэ-тэрэ хараалда хүртэхэ. Теэд юунэй түлөө хараалгадаг байгаабибди? Кавказай бандидуудтай тэмсэжэ, тэдэнэй эрхэ сүлөө хасаһандаа гү? Гэхэ зуура олон мэргэжэлтэдэйнгээ салингые сагтань түлөөгүйдөө тэрэ сагай Росси хүнэй эрхэ сүлөөгэй талаар гэмэ зэмэгүй байгаа гү? Хубилган шэнэдхэлгын үе саг дээрэ, мүнөө болоходо, гэмэ зэмэеэ тохонобди. Гэхэ зуура садатараа эдеэлээгүй үхибүүд, үл залгахын хойноһоо бог шорой хаядаг газарнуудые уудалдаг наһажаал зон тиихэдэ дан аргагүй олон байгаа гүб даа.
Мүнөөнэй Ородой Холбоото Улас тиимэ байдалһаа холодохые шуумайжа байна. Урагшаа амжалтатайгаар ябаха бүримнай, шиидхэхэ зэргэтэй бэрхэшээлнүүднай олон боложол байна. Мүнөө бидэ сэрэг суураа зохихо хэмжээндэ оруулжа шадаабди. Буу зэбсэгнай сагай эрилтэнүүдтэ харюусадаг болоо. Улас түрын гадаадын асуудалнуудые шиидхэхэдээ, Росси гүрэн үндэһэтэнэйнгөө һонирхол урдаа эли тодоор баримталдаг болоо. Тиихэдэнь дайсаднай боолто, хаалтануудые зохёожо, манай гүрэниие һүнөөхэ удхатай өөрынгөө политика ябуулжал байна. Тэдэнэр ямаршье аргаар Россиин эдэй засагай байдал уруу дараха һэдэлгэеэ хэзээшье талада орхихогүй.
Арадаа һүхэ ганзагалһан «нүхэдтэй» манай гүрэн оло дахин дайралдаһан аабза: хаанта засагайшье байхада, коммунис намай хүсэндөө ороһон сагташье тэдэнэр олон һэн. Теэд манай элинсэг хулинсагууд, эжы абанарнай өөрынгөө шадал, эршэ хүсэлые үргэн олониитэдэ харуулхын аргаар хэнэйшье урда үбдэгэлдэжэ унаагүй ха юм.
Хэрэгтэй дэмжэлгэ маанадта байна
Буряад Улас Юрэнхылэгшын һунгалтада тон эдэбхитэйгээр хабаадаха зэргэтэй. Энэ хадаа оршон сагтаа шиидхэгдээдүй байһан олон зүйлнүүдые зүб мүрөөр шиидхэхэ. Алексей Цыденов хандалга соогоо сэхыень иигэжэ табина ха юм: «Мүнөө дээрээ бидэ гүрэнэй мүнгэнһөө ехээр дулдыдагша можо нютаг байнабди. Һүүлэй үедэ гүрэн манай Буряад Уласта мүнгэеэ ото һомолдог болоод байна. Энэ байдалаа алдахагүйн тула һунгалтын үдэртэ гэртээ һанаа амар бү һууял даа».
2017 ондо гүрэн Буряад Уласта урдань үзэгдөөгүй ехээр мүнгөөр туһалаа. Тэрэнэйнь ашаар Улаан-Үдэ хото дардам замуудтай болоо. Юрэнхылэгшын зарлаһан «Аюулгүй шанартай харгынууд» гэһэн түсэлэй дагуу дэмбэрэлтэ энэ хэрэг бүтэнэ гээшэ. Энэ хүдэлмэри байгша ондо үргэлжэлхэ. Үдэ мүрэниие һэтэ гаталха хүүргэ юрын мүрөөдэл байһанаа, һая наашадаа баригдахань. Владимир Путинай даалгабаряар тэрэнэй түсэл бэелүүлэгдэжэ эхилэнхэй. Хүүргын барилгада 5,5 миллиард түхэриг гаргашалагдаха юм. Буряад Уласай Засагай газар гүрэнэй энэ мүнгэ һомолходо хэрэгтэй мэдүүлгэ Ородой Холбоото Уласай Засагай газарта оруулаад байна.
Россиин Засагай газарай үзүүлһэн сэхэ нүлөөгэй ашаар Буряад Уласта ажаһуудаг, мүн олзын хэрэг эрхилдэг зоной түлэдэг зайн галай түлбэри үнэгүй боложо үгөө. Гүрэнэймнай олон можо нютагуудта зайн гал манай эндэхидэ орходоо үнэтэй. Буряад Уласай Засагай газарта хүдэлдэг ноёд энэ түлбэри доошолуулхада хэрэгтэй бэшэг баримтануудые үндэр тушаалта гүрэнэй ноёдто харуулжа, зайн галай түлөө багаар түлэдэг болгобо. Тиигэһэнэйнь ашаар Буряад Уластахи зайн галай үнэ сэн Россиин тон хямда сэнтэй түрүү арбан можо нютагуудай дунда һуурияа олобо. Харин олзын хэрэг эрхилэгшэдэй түлэдэг түлбэри харахада, бүхы можо нютагуудай түрүүшын гурбанай нэгэнэй эбтэй жагсаалда оробо.
Улаан-Үдэ хотодо агаарай онгосонуудай ниидэдэг, буудаг дардам замай барилга дүүрэхэ тээшээ болобо. Тэрэнэй ашаар Улаан-Үдэ хотыемнай бүри олон уласхоорондын авиарейснүүд һэтэ ниидэжэ захалха. Тон хямда сэнгээр улаан-үдөөрхиниие Москва абаашадаг, асардаг «Победа» авиакомпани ажаллаһан хэбээрээ.
Нёдондо август һарада Владимир Путинай Буряад орон ерээд ошоһоной ашаар, Байгал шадар ажаһуудаг арад зоной ажабайдал һураггүй һайн боложо эхилээ. Байгаали хамгаалха тухай гүрэнэй олон хуулинуудай хүн зоной байдалда харша дансануудта нэмэлтэ хубилалтанууд оруулагдажа байна. Хэхэ ажалынь ехэл юм аабза. Гэбэшье, ажабайдал һайн тээшээ хубилжа эхилээ. Улаан-Үдэ хотодо угаадаһа сэбэрлэдэг түхеэрэлгэнүүд сохом баригдаха болоо. Энээнһээ урид энэ хэрэг мүнгэгүйдэһэнһөө боложо, тус бэрхэшээл шиидхэгдэдэггүй байһан.
“Улаан-Үдэ – Хяагта – Монгол Уластай хилэ” гэһэн харгы тусхай эрилтэнүүдтэ угаа түргэн тааруу боложо байна. Энэл харгы хожом хойшодоо Росси, Монгол, Хитад гүрэнүүдые бэе бэетэйнь улам нягтаар холбохо үүргэтэй. Ази түбиин ашаанай машинанууд 2018 онһоо эхилжэ, Буряад Улас руу ородог болохо. Бараа зөөдэг бүхы компанинуудта энэнь ехэ аша үрэтэй хэрэг. Хитад ашаанай машинанууд Улаан- Үдэ хүрэдэг болохонь ха юм.
Энэл, 2018 ондо 233,25 модо утатай автохаргынууд 8,3 миллиард түхэригтэ һэльбэн шэнэлэгдэхэ. “Улаан-Үдэ – Турунтаево – Хурамхаан – Шэнэ Уоян” гэжэ дардам зам Буряад Уласай хойто бэеые түб аймагуудтай холбоо тогтоохо. Үлээшэ харгынуудые ёһо гурим соонь һэльбэн шэнэлхын тула (тэдэнь 480 модо утатай юм) 40 гаран тэрбүм (миллиард) түхэриг хэрэгтэй гэжэ мэргэжэлтэд элирүүлээ.
Энэ хадаа гүрэнэй үзүүл- һэн сэхэ дэмжэлгын ашаар бүтэжэ байһан асари ажалай зарим тэдынь гээшэ.
Шэлэхэдээ, манда ямар ерээдүй хэрэгтэйб гэжэ бодохо шухала
Хэгдээгүй хүдэлмэри хи- зааргүй далай мэтэ ааб даа. Һурагшадай гурбан халаанда хубааржа, хэшээлнүүдтээ ябахагүйн тула үшөө найман һургуули Буряад Уласта хэрэгтэй. Тэрэмнай 3 миллиард түхэриг болоно. Гурбанһаа долоо хүрэтэр наһатай хүүгэдэй бултадаа сэсэрлигтэ ошохын тула олон сэсэрлигүүдые бариха шухала. Нарай нялхануудые хараха яслинууд хэрэгтэй. Жэшээнь, энэ жэлдэ гүрэнэй бюджедһээ 440 сая түхэриг эгээл энэ хэрэгтэ дамжуулагдаха. Тиигээд 2019 ондо 328,5 сая түхэриг нэмэжэ бууха зэргэтэй.
Эдэй засагай ниитэ байдал һайжаруулхын тула ашагта малтамалнуудые олзоборилхо талаар хэдэн түсэлнүүдые бэелүүлхэ хэрэг гарана. Энэ хүдэлмэриин бүхэдэ Буряад Уласай бюджедтэ бүри ехээр татабариин мүнгэн орожо үгэхэ ха юм даа. Һая наашадаа Улаан-Үдын авиазаводто ТВС-2ДТС гэжэ шэнэ самолёт үйлэдбэрилэгдэжэ эхилхэ. Агаарай энэ онгосонууд Ан-2 гэжэ хуушан самолёт орлохо юм. 2021 онһоо 2025 он болотор агаарай иимэ 200 онгосо Улаан-Үдын авиазавод гаргахаар түсэблэнхэй.
Буряад Уласай ниислэл хотодохи ТЭЦ-2 һэльбэн шэнэлэлгэдэ һая наашадаа орохо. 33 тэрбүм түхэригэй ехэ барилгын ашаар ТЭЦ-2 зайн галаар хангадаг болохо.
Монгол Уласые зайн галаар хангаха тухай асуу- дал Буряад Улас шиидхэхэ харюусалгатай. Манай эндэһээ бүхы юумэнэй дулдыдадаггүйшье һаань, Буряад Уласта ашаг эндэ һайн байха. Жэшээнь, хүршэ гүрэн ГЭС барихаһаань арсажа, Байгал далайе бузарлахагүй. Галуута нуурай ГРЭС улам эршэтэйгээр зайн гал үйлэдбэрилжэ эхилхэ. Тиихэдэнь гүрэнэй болон уласай һанда мүнөө байһанһаа ехэ татабари орохо, хүнүүд ажалтай болохо. Сибириин МРСК-гай утаһануудаар улам ехэ зайн гал дамжаха байна. 2023 ондо зайн галай талаар хүнгэлэлтэнүүдэй хүсэнэй буурахада, Буряад Улас өөрөө зайн галай зохихо үнэ сэн тогтоохо шадалтай болоод байха.
Гэхэ зуура Монгол орондо Тува Улас зайн гал дамжуулха дуратай байһанаа мэдүүлэнхэй. Москва али можо нютаг дэмжэхэ гээшэб? Гэһээр байтар Үбэр Байгалай хизаар, Эрхүү можонуудта энээнһээ дутахагүй бэрхэшээлнүүд эридээр тобойн гараад лэ байна ха юм.
Энэ асуудал бэлэн харюутай юм. Һунгалтада эдэбхитэйгээр хабаадаһан зонтой можо нютаг шүүхэ. Тиимэһээ һунгалтын үдэр ябамгашаа нойрсожо болохогүй. Ушар иимэһээ Алексей Цыденов үнэнииень хэлэнэ: «Буряад Улас һунгалтада яагаад хабааданаб, хэды шэнээн хүн һунгахаяа ошоноб - тэрээнһээ манай ерээдүй гаража ерэнэ. Буряад Улас - эгэршэгүй хүсэн, манай ерээдүй агуушье, һаруулшье гэжэ бүхы гүрэндөө харуулаял даа».
Сергей ВАСИЛЬЕВ, Баяр ЖИГМИТОВ буряадшалба