​Түмэр түгдэрхэгүй, түүхэ төөрихэгүй

Бутит Жалсанова

Эгээл тиигэхэгүйнь тулада Буряадай гүрэнэй ар­хив бодото баримтануудые наринаар хадагал­жа эхилһээр, 95 жэл гүйсэбэ. Энэ ушараар Бу­ряадай гүрэнэй драматическа театрта түүхэтэ хуудаһануудые дэлгээһэн фестиваль анха түрүүшынхиеэ үнгэрөө.

Тиихэдээ XVIII зуунай үйлэ ябадал зураглаһан Хориин тайшаанарта хаба­атай үнэтэ дансанууд оло­ной һонорто дурадхагдаа. Харин мүнөө дээрээ Буря­адай архивта нэгэ сая ша­хуу хэрэгүүд хадагалаатай, тэрэнэй 150 мянганиинь – Агуу Хубисхалай үе сагта хабаатай һаа, бусадынь – Совет үеһөө мүнөө хүрэтэр хугасаа хараална. Харин ха­магай эртын дансанууд гэ­хэдэ, XVII зуун жэлдэ хабаа­тай аад, оригиналынь бэшэ, копинь мүн. Юундэб гэхэдэ, олон дансанууд түймэртэ шатаһан байна. Тиимэһээ тамгатай түрүүшын ори­гинал 1714 онһоо мүнөө хүрэтэр дамжан үлөө. Иигэ­жэ Буряад Уласай гүрэнэй архивай захирал Бутит Жал­санова тэмдэглэбэ.

Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева үгэ аба­хадаа, Буряадай архивай тон хэрэгтэйе тэмдэглээ. Хүн бүхэнэймнай уг удамай, ню­таг нугын байдалые бодоор баримталһан данса архив­тал бэдэржэ олохоор бшуу. Жэлэй туршада 10 гаран мянган зон архивта ханда­даг байна.

Хэрбэеэ байгша ондо Ородой Холбоото Уласай архив 100 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэнэ һаа, Буря­ад Уласай архив Буряад Ула­стаяа хамта 95 жэлэйнгээ ойн баяр угтана гээд, Буря­ад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшэ Цырен-Даша Доржиев һануулба.

Үзэсхэлэндэ дэлгээгдэһэн түүхэтэ хуудаһанууд зүжэгтэмнай амидархань гээд, Буряадай гүрэнэй драматическа театрай захи­рал Эржена Жамбаловагай хэлэһэнэй удаа “Шэнхинүүр шулуунууд” гэжэ зүжэг оло­ной урда харуулагдаба.

Энэ зүжэг Базар Баради­най “Шойжод хатан” гэжэ зо­хёол дээрэ үндэһэлжэ, Саян Жамбалов найруулһан бай­на. Гол дүрыень урид Оль­га Ранжилова гүйсэдхэдэг һаань, энэ удаа Людмила Тугутова Шойжод хатан болоһон байна. Тиихэдэ Дам­ба-Дугар тайшаагай дүрэ Ба­ярта Ендонов гүйсэдхэбэ.

Хадын үндэр модондо

Ханхинадаг ямар хүхы гээшэб?

Харалсаа, үзэлсөө

бэшэхэн аад,

Ханилдаг ямар ёһо гээшэб?

Уулын үндэр модондо

Уянгалдаг ямар хүхы гээшэб?

Үзэлсөө, харалсаа

бэшэхэн аад,

Үелдэг ямар ёһо гээшэб?

Иимэ гунигтай дууга­ар зүжэг эхилнэ. 18 дугаар зуун жэлэй һүүл багаар Хо­риин тайшаа ноён Дамба-Дугар Иринцеевэй хоёрдохи һамган боложо, тоонто ню­таг Түгнын талын Холбоон­жиндоо басаганай наадан дээрээ 16-тайхан Годохиин Шойжод басаган иигэжэ дуулаа һэн гээд мэдэнэбди. Һэргэлэн сэлмэг ухаатай, сарюун һайхан шарайтай Шойжод басаганай дуун гу­ниг, голхорол болон гашу­удал шаналаар дүүрэншье һаань, тээ байтараа тэрэ үеын эхэнэрэй хуби заяанай табисуураар тайшаа ноёной гүрэн түрын үйлэ хэрэгтэ сүм оролсоһон. Ородой хаан тайшаа ноёндо бэшэгээр хандажа, газар дайдынгаа горитойхон хуби ород таря­ашадта таһалжа үгэхыень гуйһан байгаа. Хориин ноёд һайдай Түгнэ нютагые үгэхэ гэжэ хэлсэжэ байхада, Шой­жод хатан Буряадайнгаа түб болохо газарайнгаа нэгые абаржа шадаһан габьяатай. Түгнын орондо зүүн заха бо­лохо Үнгэдэйн гол үгүүлһэн. Дундада газараа хамгаалжа, хориин 11 эсэгын гулваа ноёдые болон зайһан, засуулнуудые, сэрэгэй даргана­рые һанаһан тээшээ тата­жа шадаһан Шойжод хатан үхибүү түрэхэ заяагүй бай­шоо.Тиимэһээ хүбүү үргэжэ абана. Үригүй байха гээшэ ёһотой зоболон гэжэ энэ зүжэгһөө гансата ойлгомоор юм.