​Одото нэрэнь мартагдашагүй

Эртэ урдын Монголой тала. Эхин түүхымнай үлгы. Монголшуу­дые нэгэ туг доро ниилүүлэн, нэгэ амин, нэбтэрхы ехэ хүсэн бол­гожо байһан үе. Эгээл энэ үеын түүхын хуудаһанда хатагин омог “Монголой нюуса тобшо” соо дурдагдаһан байдаг. ХIII зуун жэлэй гар бэшэмэл соо мэдээжэ хатагинууд ХХI зуун жэл руу домогто угаа дамжуулан ерэһэн болоно бшуу. Эдэнэй, гансашье эдэнэй бэшэ, Үлэгшэн нютагаймнай үзүүр бэрхэ хүбүүн Памажап Тундупович Очиров түрэхэ гарахадаа, түүхын һэбшээ досоогоо монсогойлуулан бүридхөөд бии болоһон ёһотой. Тэрэ бөөмэйлһэнөө задалжа, зондо харуулха үүргэтэй, табисууртай байгаа ха. Энэ үүргэеэ бүри мүһэн бэелүүлээ, Үлэгшэн зо­ноо үргөө, үлгэн дэлхэйдэ – Буряадтаа, Ород Уласта мэдээжэ болгоо.

1948 оной февралиин 16-да Түндэбэй хүүхэн Сэдэн-Ешэ эхэһээ (Сынаа ахай) мүндэлхэдэнь, ямар тэмдэгүүд байһан юм, бү мэдэе. Ехэ хүнэй түрэхэдэ, заяаень зааһан тэм­дэг бууһаншье байжа болоо. Сынаа ахайһаа хэн асууба, мүшхэбэ даа. Түлеэ түшэеэ бэлдэхэ, уһа саһаа ору­улха, үбһэ хулһаяа сомохо хүбүүн түрэбэ, түшэгтэй тулгатай эрэ хүн мүндэлбэ гээд һайхан эжынь уяран баясан һуугаа һэн бэзэ, үлгынь хажууда.

Һүбэлгэн долонгир Памажабай нютагайнгаа һургуулида һуража байтараа саанаһаа хубитай мэтэ уласай 1-дэхи лицей-интернадта һурахаар эльгээгдээ һэн. Үнэндөө, эндэмнайл үндэһэн мэдэрэл үнэхөөр хүгжөөдэг, ухаанда шэнгээдэг һуралсалай түрүү гуламта бэлэйл. Х.Д.Дамдинова мэ­тын абьяас ехэтэ багшанарай дали доро һурахадаа, досоонь дууража байһан мэдэрэл һэргэхэл ёһоороо һэргээ һэн бэзэ. Һургуулиин удаа Буряадай багшанарай 1-дэхи учили­щиин уран зурагай-графическа от­деленидэ оробо. Одоол методическа талаараа жэшэшэгүй шанга, хүсэтэй һуралсалай эмхи гээд мэдээжэ һэн. Ород Уласай габьяата багшанар Д.Д.Дарижапова, Ц.А.Цыренжапова болон бусад саб гэмэ бэрхэ багша­нарай хэлэһэн үгэ, хэмтэ захяа хэзэ­эдэшье хажуу тээгүүр ошоогүй һэн бэзэ. Уран зурагай-графическа отде­ленидэ һурахадаа, урлалда ульһань хүгжөө, хожомоо нютагтаа музей байгуулхадань, Сээжэ-Бургалтайн дасаниие шэмэглэлгэдэ хубитаяа оруулхадань сэгнэшэгүй туһа болоо.

Үлэгшэнэйнгөө һургуулида хүдэлжэ байгаад, 1984 ондо түүхын-хизаар нютагаа шэнжэлгын музей нээһэниинь угаа сэнтэй бэлэй. Жэ­лэй дүрбэн сагта ошотон бадаржа, жэгтэй дулаагаар жэгнэн, зоной сэдьхэл татажа байдаг гуламта бо­лон мүндэлөө. Тэрэ гэһэнһээ Па­мажап Тундупович үдэр һүниие илгаагүй, амар заяагүй ажаллаа. Одоол ёһотой шунал гээшэнь ии­гэжэ ерэһэн бэзэ. Бүхэроссиин һургуулиин музейнүүдэй конкурс­нуудта хабаадахадаа, хоёр удаа, 1995, 2000 онуудта музей лауреат болон алдаршаһан юм.

Памажап Очиров бүри багаһаа ниитын хэрэгтэ урагшатайгаар хамааран оролсожо эхилһэн. Мо­сквада 1959 ондо Буряадай искус­ство болон соёлой арбан хоногто хабаадалсаһаниинь энээниие гэр­шэлнэ бшуу. Бүгэдэ буряадуудай хүдэлөөнэй эршэеэ абажа байха­да, 1991, 1994 онуудта болоһон хуралдаануудай делегат байгаа. Бүхэроссиин хизаар нютагаа шэн­жэлгын конференцинүүдэй (2000, 2003 онууд) лауреат болон тодо­роо һэн. 1997 ондо “Буряадай түрүү хүнүүд” гэһэн конкурсын эгээл түрүүшынхеэ үнгэргэгдэхэдэнь, “Аламжа Мэргэн Арюн Гоохон хоёр” номинацида наһанайнгаа нүхэр Цындема Цыдыповнатай лауреадууд болон тодорһон.

Олон һалбарита бэлигэйнгээ үрэ дүнгүүдые согсолон, П.Т. Очи­ров гурбан ном хэблүүлэн гаргаа. Тэрэ тоодо “Земля мэргэнов” (2003 он), “Үлэгшэнэйхид Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай жэлнүүдтэ” (2007 он), “Эрдэм бэлигэй эхин гу­ламта” (2011 он) номууд ороно.

Буряад Уласай “Буряад үнэн”, ай­магай “Знамя Труда”, «Ажалай туг» сонинуудай штатна бэшэ эдэбхитэй сурбалжалагша байһаниинь бултан­да мэдээжэ. Нэгэ жэгдэ, зохидхон ойлгосотой почеркоор бэшэгдэһэн материалнуудые эльгээдэг, эдэ бэшэгүүдыень нэгэнтэ бэшэ хэблэл­дэ бэлдэһэн байхаб.

Хуушан монгол бэшэгтэ дүршэл ехэтэй багша Ц-Д.Норбоевһоо һуража, урданай угай бэшэгүүдые, һүзэг бишэрэлэй номуудые унша­жа, заримыень оршуулжа туршаһан байна. Жэшээлбэл, Мүнхэ таабайн, Цыдып Дамдиновай, Сандан-Жамса Галсановай хуушан монголоор бэшэ­жэ абаһан хүдэлмэринүүдые буряад хэлэндэ оруулһан бэлэй.

Нэгэтэ хабар нютагтаа команди­ровкоор ошоод ябахадам, Памажап Тундуповичай хабтагар хабтаһатай гар бэшэмэл һуга дороо хабшуу­ланхай сэдьхэлэй долгисотойгоор, ехэл урмашалтайгаар хөөрэһыень мартадаггүйб. “Хуушан Монголойм­най баялиг гэжэ хэмгүй ехэ, дарасам­най даагдашагүй юм байна. Мүнөө бишни түрүүшээр угай бэшэг гээ­шыень уудалаад үзэхэм”. Сүлөөтэй һаам, намдашье заахаар бэлэн, тии­мэ шунанги ябаһан юм.

2005 ондо һэн ха, Буряад Уласай Ветерануудай соведэй түрүүлэгшэ Р.Б.Гармаевтай үйлсэдэ уулзашо­од, сэрэгэй-патриотическа хүмүүжүүлгын талаар зүблөө зарла­хамнай гэхэдэнь, энэ талаар эгээл ехэ оролдолго гаргажа байдаг Үлэгшэнэйнгөө һургуулиие нэрлэ­жэ, музей, эдир мүрдэгшэд тухайнь хөөрэбэб. Ерэжэ, дүй дүршэл тухай­гаа хөөрэжэ үгөө һаань, угаа һонин бэлэй гээд, Памажап Очировые де­легадаар һунгажа, урилга - дуудалга хэһэн юм.

Олониитын урда үгэ хэлэхэдэнь, музейн хүдэлмэриие Буряадай хэмжээндэ үшөө дахин сэгнэлгын ёһото жэшээ болоо һэн ха. Уданшьегүй “Үлэгшэнэйхид Эсэгэ ороноо хам­гаалгын дайнай жэлнүүдтэ” гэһэн Памажап Очировай гар бэшэмэлтэй танилсуулһам, Ревомир Баярович дэлгэрэнгы томо рецензи бэшэжэ, тэрэнь шэнэ номой бодото шэмэглэ­лынь болоо бэлэй.

“П.Т.Очиров 25 жэлэй туршада һургуулиин музей толгойлхо зу­ураа шэнжэлгэ-бэдэрэлгын угаа ехэ дүршэлтэй болоһон бэлиг­тэй багша мүн гэжэ эли. Москва, Санкт-Петербург, Орёл, Калуга хотонуудай архивуудтай эдир мүрдэгшэд харилсаатай, фрон­товигуудаа һурагшалжа, элдэб можо хизаарнуудта бэшэгүүдые эльгээһэн байна. 15 жэлэй тур­шада нэтэрүү оролдосотойгоор бэдэрһэнэй ашаар нютагайнгаа 30 сэрэгшэдэй амияа алдалан унаһан газарые тодорхойлоо, хамтадаа 171 хабаадагшын нэрэ элирүүлэн мүнхэлэгдөө. Үхибүүдынь, аша гу­шанарынь абынгаа, үбгэн абынгаа баатаршалга тухай мэдэжэ абаа ха юм”, - гэжэ Р.Б.Гармаев удаань бэшэһэн байна.

Ород Уласай хүндэтэ ветеран, Бу­ряад Уласай хүндэтэ эрхэтэн, дайшалхы орденуудай кавалер, уласай Ветерануудай соведые олон жэлдэ толгойлһон М-Ж.Ц.Гармаев, сэрэг­шын Алдар Солын болон Эсэгэ оро­ноо хамгаалгын дайнай I шатын орденто А.И.Соколов-Стоного, ор­денто сэрэгшэд Ц.Ц.Банзаракцаев, Б.Б.Ашатуев болон бусад олон фрон­товигуудайнгаа алдар солыень дуудаһыень мартахаар аал?

Үлэгшэн нютагһаа спортын 19 мастер, спортын мастерта 30 кандидат урган гараһан. Һур харбал­гаар үлэгшэнэйхид гансашье Бу­ряад соогоо, Ород Улас соо бэшэ, бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ болоһон гээшэ.

Иимэ туйлалтада шиидхэхы хубитаяа оруулһан һур харбалга­ар Ород Уласай габьяата тренер Ш.А.Хазагаев тухай хэн домоглон бэ­шэхэ бэлэй? Пама Очиров лэ ааб даа. Иигэжэ “Буряад үнэн” Хэблэлэй бай­шанда “Земля мэргэнов” гэһэн но­мынь мүндэлэн гаража, Үлэгшэнэй дуута зэбэнүүд хаа яагүй зэдэлһэн суутай.

Буянтай хүнэй хэһэн юумэн олоной баялиг болодог. Түрэл һургуулиингаа ойдо суглуулһан ма­териалнуудынь “Эрдэм бэлигэй эхин гуламта” ном боложо, ажал ябуул­гынь өөр янзын хүшөө болоо. Энэ но­мой “нара хараха” хэрэгтэ тэрэ үедэ һургуулиин директорээр хүдэлһэн Д.А.Намсараевагай, буряад хэлэ, ли­тературын багша Л.М.Гуляевагай, ород хэлэ, литературын багша С.Д.Тубановагай хубита ехэ.

П.Т.Очиров нэмэлтэ һуралсалда уран зурагай, хуушан монголой хэшээлнүүдые ябуулдаг байгаа. Тэн­гэриин бэшэгэй удха шанарые урид­лан ойлгоһон хүнүүдэй нэгэн гээ һаа, алдуу бэшэ. Шабинарайнь дун­да зүүн зүгые шэнжэлдэг эрдэмтэд, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидадууд Б-Х.Дамдиновае, З.Ульзетуевае нэр­лэмээр.

Габьяата багшын нэрэ зэргэнүүд, шагналнууд олон. Ород Уласай эр­дэм һуралсалай отличник, Буряад Уласай габьяата багша П.Т.Очиров уласай Арадай Хуралай, Эрдэм һуралсалай, Хүдөө ажахын яаману­удай, Сибириин Федеральна той­рогой, уласай хүүгэдэй аяншалгын түбэй, Дайнай болон ажалай вете­рануудай соведэй, түүхын болон соёлой хүшөөнүүдые хамгаалха талаар Бүхэроссиин бүлгэмэй, “Бу­ряад үнэн” сониной болон бусад­шье эмхинүүдэй Хүндэлэлэй гра­мотануудаар шагнагдаһан байха юм. “Хасаг хүдэлөөе һэргээһэнэй түлөө” I шатын Хэрээһээр, атаман­ска грамотаар шагнагдаһаниинь онсо удхатай.

2009 оной майн 7-до Памажап Тундупович Очиров сагһаа урид ами наһантаяа хахасан ошоо. Эршэ түгэс, эгээл болбосоронги, дүршэлөөр дүүрэн хаһадаа Диваажанай орондо мордоо. Табисуураар үгтэһэн энэ ху­гасаа соо хэһэн бүтээһэнииень хэм­нээд үзэхэдэ, хүнэй нэгэ наһан соо диилэмээр, даамаар бэшэ ехэ ажал ябуулаа гээд тобшолмоор.

...Зоной түлөө зориһон, олоной түлөө оролдоһон үндэр жэшээ мэтээр ами наһаниинь һанагдана. Эхинһээ хүлдэ орожо, түрүүшын зүргэхэнөө мүрлэхэһөө захала­ад, нэгэл зам, нэгэл шэглэл ходо баримталаад ябаһан шэнги. На­ранай туяа досоогоо суглуулаад ябаһан юм гү, оршон тойрониие элшэтүүлхэеэ? Харьялан гараһан булагханиие горхон болгохоёо, горхоноо гол болгохоёо, тиин ара­дайнгаа түүхын далайда тулгата туһа нэмэреэ оруулхаяа яаражал ябаал даа, забдажал ябаал даа.

Нюдэндөө шэлтэй урилгы зөөлэн шарайнь энеэбхилхэеэ, мэшэеэхэеэл зэһэһэн мэтэ бэлэй, хэзээдэшье. Зан абаряараа соморхон, иимэ-тиимэ юумэ бүтээбэб гэжэ нэгэтэшье нэ­рэлхэжэ, үбсүүгээ шаажа, үлүү габья­агаа дурдажа ябаагүй. Номуудайнгаа гар бэшэмэлые редакцида асаржа ту­шаахадаа, “Доржи-Ханда, нэгэ юумэ болгожо монсогойлыш даа, эдээ­ниием. Хэһэглэнэ гүш, хасана гүш, нэмэнэ гүш, - дураншни. Би хэблэл гээшые ойлгохо, мэдэхэ бэшэб”. Иимэ нютаг янзаар, өөрэншэлжэ дуугархадань, одоол таатайгаар һанагдаһыень мартадаггүйб.

Юрын лэ хүн бэлэй даа, юрын

Юрын аад лэ, буряад эхын һүмбэйһөө

Юрэ бусын мэдээ абаад

ерэһэн бэлэй –

Юртэмсэ түбиие Үлэгшэн

нютагтаа багтааһан бэлэй.

Юрын лэ хүн бэлэй даа, юрын

Юрын аад лэ,

элинсэгэй алтан захяаһаа

Эгээл сэнтэйень шэлэжэ ерэһэн бэлэй –

Энэ дэлхэйдэ хаа яагүй мэдүүлһэн бэлэй.

Юрын лэ хүн бэлэй даа, юрын

Юрын аад лэ, түүхын түбэрөө

соносоһондол,

Нютаг зонойнгоо һуудал байдалые

“Нюуса тобшо” мэтээр дэлгээн

бэшэһэн бэлэй даа.

«Үлэгшэнэй буряадуудай угай домогууд» гэһэн номыень бэлдэл­гэдэ гарта һабартаараа оролсоһон наһанайнь нүхэр Ц.Ц.Очировада, һургуулиин бүхы коллективтэ, хүтэлбэрилэгшэнь Б.С.Дамдиновада, хүмүүжүүлгын талаар директорэй орлогшо Д.А. Намсараевада, угуу­дые бэшэлгэдэ хабаадаһан, мүнгэн туһаламжа үзүүлһэн дэлгэр сэдьхэл­тэ, дэмбэрэл буянта зонойнгоо – ню­тагайхидайнгаа солые дуудамаар лэ байна, дурдамаар лэ байна.

Сагуудшье үнгэрхэ,

саһа, бордоһон ороһоор лэ байха,

Сарюун хүүгэд сагаан буурал үбгэд,

хүгшэд болохо,

Ондоо үенүүд мүндэлхэ,

онгон тэнгэри хубилха

Олдохоор шухаг

нэгэл юумэн хубилхагүй –

Орьел бодолынь үргэһэн

Ошото гуламтань унтаршагүй,

Оройн тэнгэриие шэмэглэһэн

Одото нэрэнь мартагдашагүй!

...”Түүхэ төөрихэгүй, уг удархагүй” гээд хэлсэдэг. Төөрихэгүйнь тула түүрээхэ хүн хэрэгтэй. Урдын сагһаа аман үгөөр, удаань гар бэшэ­гээр дамжаһан угай домо­гуудай, угай һарбаалжанай мүнөө үе хүрэтэр ерэһэн- дэнь, элинсэг хулинсагтаа, эхэ, эсэгэдээ баяртайбди. Эдэ олоной сэдьхэлые өөр дотороо багтааһан энэрил ехэтэ Памажап Тундупович Очировай нангин дурасхаа­лые ёһолон, доро дохиё.