Элбэг Манзаровай гэр бүлэ, аха дүүнэр
Мүнгэшэ дархан, уран зурааша, зохёолшо Элбэг Содномович Манзаровай 70 наһанай ойдо зорюулагдаһан хэмжээ ябуулганууд тоонто нютагынь болохо Түнхэн аймагай Хойтогол һууринда апрелиин 13-да эмхидхэгдэбэ. “Сэдьхэлэй хүбшэргэй” гэжэ нэрлэгдэһэн найрта аймагай һургуулинуудай үхибүүд хабаадалсаа. Хизаар ороноо шэнжэлгын музейдэ һонирхолтой уулзалганууд эмхидхэгдээ, мүн нютагай соёлой байшан дотор ехэ тоглолто болоо. Элбэг Содномовичой гэр бүлынхидынь, аха дүүнэрынь, түрэлэйнь зон, нүхэдынь энэ найрта олоороо ерээ.
“Мүнгэшэ дархамби”
Иимэ шүлэгөөрөө Элбэг Манзаров холо ойгуур суурхаһан юм. Эгээл энэ зохёолойнь нэрээр нэрлэгдэһэн хуралдаанда хабаадаһан хүүгэдэй ерээдүйдэ баһал нэрэ солотой болохо гээд найдая. Тус хэмжээ ябуулгада Түнхэн аймагай бүхы һургуулинуудай һурагшадай хабаадаһаниинь һайшаалтай. Аймагай эрдэм һуралсалай таһагай мэргэжэлтэн Любовь Сыреновна Аюшеевагай хэлэһээр, үхибүүд Элбэг Содномовичой уран һайхан шүлэгүүдые, гүнзэгы удхатай баснинуудые сээжээр уншажа, ирагуу гоё дуунуудыень гүйсэдхэжэ, энэ найрые шэмэглэбэ.
- Мүнөөдэр бидэ гурбан шэглэлээр ажалаа ябуулаабди. Шүлэг болон баснинуудые уран һайханаар уншадаг үхибүүд нэгэдэхидэнь суглараа. Хоёрдохи шэглэлдэ дуушад хабаадаа. Элбэг Манзаровай зохёохы зам шэнжэлдэг хүбүүд, басагад гурбадахи бүлэг болоо. Нэн түрүүн үхибүүдые бэлдэһэн багшанарта аргагүй баяраа мэдүүлнэбди, - гэжэ Любовь Сыреновна онсолоо.
Уридшалан хэлэбэл, энэ хэмжээ ябуулга эмхидхэһэн Хойтоголой һургуулиин захирал Альбина Саяновна Занданова болон буряад хэлэнэй багша Аюна Гомбоевна Ошорова гэгшэдтэ Баярай бэшэгүүд барюулагдаа.
Айлана Будаева
“Мүнгэшэ дархамби” гэһэн хэмжээ ябуулгада амжалта туйлаһан үхибүүд гэхэдэ, шүлэг гоёор уншаһан Хужарай һургуулиин шаби Айлана Будаева, басни үнэмшэмөөр хөөрэһэн Охор-Шэбэрэй һургуулиин Буянто Бартаев, дуу хангюурдажа, шэхэ хужарлуулһан Хэрэнэй һургуулиин Бэлигма Булутова ба Толтын Александра Ягдуева гэгшэд болоно.
А. Ягдуева ба Б. Булутова
- Эрхыдээ эмтэй, долёобортоо домтой, хурса хэлэтэй, хурдан ухаатай Хойтоголой хүбүүнэй бэшэһэн, зохёоһон бүтээлнүүдыень бүхы талаһаань хаража үзөөбди. Бүхы һургуулинуудай түлөөлэгшэдэй мэдэсэ шалгаад байхадаа, һурагшаднай Элбэг Манзаровай шүлэгүүдые, баснинуудые, һайн мэдэдэг байна гэжэ тобшолмоор, - гэжэ шүүгшэдэй нэгэн, буряад хэлэнэй болон уран зохёолой багша Елена Гончиковна Цыбикжапова тэмдэглэнэ.
Буянто Бартаев
Баснинуудынь нютагаархидһаань һабагшатай
Хойтогол һууринай хизаар ороноо шэнжэлгын музей ганса Түнхэн соогоо бэшэ, мүн Буряадтаа болон Ородой можо нютагуудаар мэдээжэ юм. Саяан үндэр хадын хормойдо ажаһуудаг арад зоной баян түүхэтэй танилсахаяа ерэһэн холо ойрын айлшад заал һаа энэ музейдэ ородог заншалтай. Музейн байгуулагдахаһаа мүнөө болотор үдэр һүнигүй гэхээр шахуу хүдэлжэ ябаһан эзэн Елизавета Лопсоновна Шохоновагай үүргэ сэгнэшэгүй.
Елизавета Шохонова хөөрэнэ
Музей соо урайни хүн зоной гэр байрын зэмсэгүүдһээ гадна нютагай түрүү хүнүүд тухай тусхай стенднүүд табигданхай. Эндэ Элбэг Манзаровай 70 наһанай ойдо зорюулагдаһан һонирхолтой хөөрэлдөөн дэлгэгдэбэ. Елизавета Лопсоновнагай тэмдэглэһээр, нэгэ хүнэй иимэ олон шадабаритай (мүнгэшэ дархан, уран зурааша, уран зохёолшо, сэтгүүлшэн, хүгжэмшэн) байһандань гайхамаар.
- Хойтоголой һургуулиин түрүүшын захирал, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, уран зохёолшо, үндэр нэрэтэй багша Дондок Дашеевич Лыгденов тэрэ үедэ үхибүүдтэ шүлэгүүдые бэшүүлжэ туршуулдаг байгаа. Эдэ һурагшадай дунда багахан Элбэг Манзаров байгаа һэн, - гэжэ Елизавета Шохонова хөөрэнэ. - Ангуушадай һонирхолтой хөөрөөнүүдые батаар хадуужа абахыень үхибүүдтээ захидаг һэн. Тииһэнэйнь ашаар Элбэг Содномович түрүүшынгээ шог ёгто рассказ бэшээ, тэрэнь “Шагдаржап” гэжэ нэрлэгдээ.
Ахатан тойроод байһан хүнүүдэй хөөрөөе һайнаар шагнаад, хадуужа шададаг һэн. Совхозой байха үедэ үглөөгүүр ажалдаа гарахаһаа урдахана олон эрэшүүл суглараад, элдэбын юумэ хөөрэлдэхэ, бэе бэеэ шоглохо. Тэдэнэй дунда залуу Элбэг шургажа ороод, бүхы хөөрөөнүүдые шагнажа абагша бэлэй. Эгээл тэндэһээ баснинууд гараад ерэхэ.
- Элбэг Содномовичой бэшэһэн рассказ, басни уншаад, унатараа энеэхэш. Хүдөөгэйнгээ хэн тухай бэшээ ааб гэжэ толгойгоо хүдэлгэхэш, таажархихадаа, бүри ехээр энеэхэш, - гэжэ Елизавета Шохонова хөөрэнэ.
Баснинуудаа бүри һонин болгохын тула тэрэ шог зурагуудые зураха дуратай һэн. Тиигэһээр уран зураашан алдартай болонхой. Мүнгөөр дархалжа, эхэнэрнүүдэй гоёолтонуудые - һиихэ, холёошхо (бэһэлиг), хүзүүнэй гэнжэнүүдые хэхэһээнь урид тэрэ зураад, хаража үзэдэг. Иигэжэ бүхы шадабаринуудынь бэе бэедээ туһатай боложо, бэе бэеһээ дулдыдана бшуу.
Уулзалгын түгэсхэлдэ уран дарханай аха дүүнэр гэр бүлэнүүдэйнгээ талаһаа Элбэг Манзаровай бүтээһэн һиихэ, бэһэлиг болон номуудые музейдэ бэлэг болгон дамжуулаа.
Ехэ багагүй шүлэгшэниие һанана
Элбэг Манзаров нютагайнгаа түхэл шарай, үзэсхэлэн гоё байгаали, үндэр дуулгата хада уула магтажа, олон гэгшын шүлэг бэшэһэн намтартай. Мэдээжэ композитор Баяр Батодоржиев “Дээдэ Түнхэн” гэһэн шүлэгтэнь хүгжэм зохёожо, һайхан дуун болгоо һэн. Тэрэнииень тоонто нютагайнь ажаһуугшад гимн болгонхой. Энээн тухай Хойтогол һууринай сомоной дарга Чингис Маншеев соёлой байшан соо эмхидхэгдэһэн тоглолтын эхиндэ дуулгаба.
- Бүгэдөөрөө Элбэг Содномович Манзаровайнгаа 70 наһанай ойн баяр угтажа байһандаа баяртайбди. Манай нютагай хүбүүн уран гартай, шог зугаатай, Түнхэн һайхан нютагайнгаа, тоонто Хойтогол һууринайнгаа арад зониие үргэжэ, һайн, баян заншалыень харуулжа бэшэдэг гээшэ, - гэжэ Чингис Маншеев омогорхолтойгоор тэмдэглээ.
Хойтоголой захиргаанай толгойлогшо “Ехэ уһан” гэһэн шүлэгыень сээжээр хэлэжэ, сугларагшадай альга ташалганда хүртэһэн байна. “Ургы” сэсэрлигэй багашуул багахан шүлэгүүдыень урматайгаар уншаба. Энэ хадаа нютагайнгаа бэлигтэй хүбүүнэй бүтээлнүүдые ехэ багагүй бултанай мэдэдэгые гэршэлнэ.
"Ургы" сэсэрлигэй хүүгэд
Аймагай засаг дарга Иван Альхеев өөрөө Хойтоголһоо уг гарбалтай юм. Тэрэ Элбэг Манзаровай шүлэгүүдые, баснинуудые һонирхон уншадагаа мэдүүлбэ.
- Бидэ, Хойтоголой дунда һургуулиин 80-90-ээд онуудай шабинар, Элбэг Манзаровай шүлэг дээрэ хүн болообди. Минии хадам баабай Руслан Долгорович үетэн нүхэрынь болоно. Элбэг Содномович манайда айлшалжа ерэхэдээ, хадам абатаймни үглөөгүүр болотор зугаалдажа, шүлэгүүдээ уншажа байгша һэн. Тиимэһээ үшөөшье һайхан шүлэгүүдээ бэшэжэ, маанадаа баярлуулжа байг даа, - гэжэ Иван Альхеев хэлээд, аймагай захиргаанай зүгһөө Хүндэлэлэй грамота болон Баярай бэшэг Элбэг Содномовичто болон наһанайнь нүхэр Мария Багиновнада барюулба.
Иван Альхеев ёохорой дүхэригтэ
Аха дүүнэрэй баярай дуун
Хойтоголдо болоһон найрта Элбэг Манзаровай хани нүхэр Мария Багиновна, үхибүүдынь Эржена болон Эльвира, дүүнэр Валерий Содномович Манзаров наһанайнгаа нүхэр Мария Буянтуевнатай, Валентина Содномовна Мансуронова гэгшэд ерээ.
Мария Багиновна һайхан найр наада эмхидхэгшэдтэ аргагүй ехэ баярые мэдүүлһэн байна.
- Манай аба, таабайда зорюулагдаһан найрта бүхы Хойтогол һууринайхид суглараад байхадань, зосоомнай баяртай байна, - гэжэ Мария Багиновна уяран хэлээ.
- Хүгшэн эжынгээ амиды мэндэ ябахада, бидэ зун бүхэндэ Хойтогол ерэдэг һэмди. Хэдэн жэл соо абынгаа тоонтоор ябаагүйбди. Мүнөө ерээд харахадамнай, нютагнай һайжаржа, ондоо түхэл шарайтай болоод байна. Музей соо һонирхолтой хөөрөө шагнажа, аба тухайгаа мэдээгүй юумэеэ мэдэжэ абаабди. Тэндэ бидэндэ абымнай нэгэ гэрэл зураг һайшаагдаа. Юуб гэхэдэ, манай гэр бүлэдэ иимэ зурагынь байхагүй, - гэжэ Эльвира басаганиинь хэлээ.
Элбэг Манзаровай зээ басаган Марина Базарова таабайнгаа шүлэг уранаар уншажа үгөө. Мүн Марина Буянтуевна сугларагшадта дуунай дээжые баряад, түрэл тайзан дээрээ 40 гаран жэл гараагүй ябааб гэжэ хэлээ.
Аха дүүнэрынь мэдээжэ композитор Ринчин Бурхиевта хандажа, шэнэ дуу захиһан байна. “Абым бууса” гэһэн шүлэг дээрэ зохёогдоһон дууе “Хэнгэргэ” гэһэн арадай аман зохёолой ансамблиин гол дуушан Николай Шагдуров хангюурдаба. Анха түрүүшынхиеэ гүйсэдхэгдэһэн энэ дуун нэрьемэ альга ташалганда хүртөө.
Николай Шагдуров
Түмэн жэлдэ суурхаха
Элбэг Манзаровта зорюулагдаһан хэмжээ ябуулга бүхы Хойтогол һууринай ажаһуугшадые хүлгөөбэ. Эртээнһээ эхилээд, соёлой байшанай газаа гоё буряад дуунууд зэдэлжэ, холо ойгуур сууряатажа байгаа һэн. Найрта ерэһэн хүн зон амтатай зутараантай сай, гэртээ хайраһан хилээмэ амталха аргатай байгаа. Халуун буузашье дурадхагдаа.
Түнхэн аймагай түбэй номой сан соёлой байшанай фойе соо һонирхолтой үзэсхэлэн дэлгээ. Тэрэ ганса Элбэг Манзаровай зохёохы ажалда зорюулагдаа бэшэ, мүн аймагай байгуулагдаһаар 95 жэлэй ойдо дашарамдуулагдаа.
Тоглолтодо аймагай “Хэнгэргэ” болон “Саяан” гэһэн түрүү ансамбльнууд хабаадажа, сугларагшадые баярлуулаа. Мүн тиихэдэ Хойтогол һууринай “Алтан Мундарга”, Туран һууринай арадай аман зохёолой “Ошон” гэһэн ансамбльнууд һайхан дуу, хатарнуудаа бэлэглээ.
Хэмжээ ябуулгын түгэсхэлдэ бүхы хабаадагшад, Хойтоголой ажаһуугшад дүхэриглэжэ ёохорлоо. Дээдэ Түнхэнэй Алтан Мундарга уулын хормойдо арад зоной аялгаар татагдаһан дуунай абяан орой болотор соностоо бэлэй.
Авторай гэрэл зурагуууд