Галсаннимын Гандиг, Нина Артугаева, Ринчин Дашицыренов
Һаяхана Улаан-Үдэ хотодо тоглолтонуудай “Феникс” түбтэ уран шүлэгшэ Нина Ленхобоева-Артугаевагай “Дуунуудаймни мүнгэн аялганууд” гэһэн зохёохы ажалайнь үдэшэ үнгэрөө.
Нина Токтохоевна 1953 ондо Сэлэнгэ аймагай Харганаа нютагта түрэһэн юм. Мүнөө үргэн Буряадтамнай энэ хүниие мэдэхэгүй зон үсөөн ёһотой: олохон лэ шүлэгүүдынь дуунууд боложо, холо ойгуур зэдэлдэг юм. Буряад ороноо, арад зоноо, түрэл хэлэеэ магтан, ульгам гоёор бэшэдэг. Түрүүшынгээ шүлэг 9-дэхи ангида һураха үедөө бэшэһэн байна. Һургуулиин шууяатайхан, хүхюутэйхэн хаһын үнгэрхэдэ, Нина басагахан 1970 ондо Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуулида орожо, ород, буряад хэлэ болон уран зохёолой багшын мэргэжэл шудалаа. Эндэ һурахадаа, шүлэгүүдые зохёогоошье һаа, хүндэ харуулдаггүй һэн.
Ажалайнь үргэн харгы Сэлэнгэ аймагай Һүтэйн найман жэлэй һургуулиһаа эхилһэн байна. Саашадаа Улаан-Үдэ хотын 45 дугаар, удаань Дээдэ Саянтын санаторно интернат һургуулинуудта буряад хэлэ ба уран зохёолой, нэмэлтэ һуралсалай багшаар хүдэлөө. Дээдэ Саянтада хүдэлжэ байхадаа, һургуулидаа зорюулжа бэшэһэн шүлэгтэнь Баир Батодоржиев хүгжэм зохёожо, тэрэнь 1996 ондо гимн болон зэдэлһэн юм. Энэ хадаа Нина Токтохоевнагай түрүүшын дууниинь гээшэ.
Тэрэ гэһэнһээ хойшо олон жэлнүүд һубарилдан үнгэрөө. Үнгэрһэн энэ хугасаа соо табяад шүлэгүүдынь дуун болгогдоо. Буряадаймнай мэдээжэ хүгжэм зохёогшод Цырен Шойжонимаев, Алагуй Егоров, Вера Шобосоева, Баир Батодоржиев, Дылгыр Дымбрылов, Пурбо Дамиранов, Наранбаатарай Нар-Оюу, Лариса Халтанова, Лариса Санжиева гэгшэд хүгжэм зохёожо, тэдэ дуунуудыень нютагаймнай суута дуушадһаа эхилээд, залуушуул хүрэтэр булта дууладаг.
Нина Токтохоевна багшын бэлэн бэшэ ажалда баһал амжалта туйлаһан: дээдэ гарай мэргэжэлтэн байхаһаа гадна 2003 ондо “Буряад Уласай габьяата багша” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэһэн юм. Олон жэлдэ Улаан-Үдэ хотын буряад хэлэ ба уран зохёолой багшанарай методическа нэгэдэлэй гэшүүн байһан. Буряадай телевидениин болон радиогой дамжуулгануудта хабаадажа, буряад хэлэнэй, соёлой асуудалнуудые бодхоодог һэн. Олон тоото шабинарынь олимпиадануудта, фестивальнуудта, мүрысөөнүүдтэ хабаадажа, шангай һууринуудые эзэлдэг байһан.
Нина Ленхобоева-Артугаева 2007 ондо Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоһон. Штатна бэшэ сурбалжалагшаар хүдэлхэ үедөө “Бурятия”, “Буряад үнэн”, “Улаан Сэлэнгэ”, “Правда Бурятии”, “Молодежь Бурятии” сонинуудта 100-гаад зураглалнуудые, статьянуудые бэшэһэн, олон шүлэгүүдээ толилуулһан байна.
“Буряад үнэн” сониной эмхидхэдэг “Буряадай түрүү хүнүүд” конкурсдо оло дахин хабаадажа, арад зонойнгоо эрхим хүнүүд тухай һонин зураглалнуудые бэшэжэ, нэгэтэ бэшэ лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртэһэн.
“Алтаргана” наадандаа баһа эдэбхитэй хабаададаг. 2010 ондо “Бү уйлыш даа, инагни” гэжэ дуугаараа “Жэлэй эрхим дуун” гэһэн номинацида дипломант болоо, 2011 ондо “Намайгаа бү мартаарай” дуунайнгаа түлөө лауреадай дипломоор болон “Алтан лимбэ” тэмдэгээр шагнагдаа. 2014 ондо уран шүлэгэй конкурсдо 1-дэхи шатын дипломоор, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной Хүндэлэлэй грамотаар шагнагдаа. Мүн энэл жэлдэ “Амар мэндээ, Буряадни” гэһэн шүлэгтэнь Ага нютагай Батор Цыпылов хүгжэм зохёожо, энэ дууень агынхид дуулаад, хүрэл медальда хүртөө һэн.
Нина Токтохоевна “Эжымни абдар”, “Дуунууд, минии далинууд”, “Согтойхон мүшэдэй ялалзаан”, “Эдир зурааша”, “Хабарай мүшэд”, “Сэлэнгымни хабар”гэһэн номуудые хэблүүлэнхэй. Нүхэдтэеэ суг хамта “Харганатская средняя школа”, “Банзаа Доржын Пурбо” гэһэн номуудые бэлдэжэ гарганхай. Тиихэдэ “Сайн байна, нүхэд!” аудиоальбом, “Намдаа дуугаа бэлэглыш даа” компакт-диск, “Дуунууд, минии далинууд” DVD- дисктэй юм.
Хүүгэдэй дуулаха дуунууд манай уласта үсөөн гээшэ ааб даа. Тиимэһээ бүхы наһаараа хүүгэдтэй хүдэлжэ, юугээр һонирходогыень, сэдьхэлыень һайн мэдэхэ болоһон бэлигтэй ирагуу найрагша багашуулда зорюулжа, олон шүлэг бэшээ. Тэдэниинь Баир Батодоржиевай дуунай суглуул- барида оруулагданхай, мүн Харганаагай дунда һургуулиин “Алтан туяа” ансамбль гүйсэдхэдэг.
Дуунуудынь, шүлэгүүдынь “Морин хуур”, “Вершины”, “Байгал” сэтгүүлнүүдтэ, “Милый сердцу край” антологидо толилогдоһон. М. Жигжитовагай “Дуулыт, хүхиит” согсолборидо 29 дуун, “Магтан дуулая нютагаа” гэһэн согсолборидо 11 дуун оруулагданхай.
Мүнөө “Афган дайнай дэбтэрһээ” гэһэн шэнэ ном хэблэлдэ бэлдэгдэжэ байна. Тэрээн соонь юһэн бадагтай шүлэгүүд, поэмэ, Афган дайнда хабаадаһан хүбүүдэй дурсалганууд, бэшэгүүд оронхой. Тиихэдэ 108 дуунуудайнь “Далита хүлэг” гэжэ ном хэблүүлэгдэхэеэ байна: уласай Соёлой яаман мүнгэ һомолоо.
Нина Токтохоевнагай зохёохы үдэшэдэ олон шэнэ дуунуудынь зэдэлээ. Батор Ардынович нүхэрэйнгөө тоонто нютагта зорюулжа бэшэһэн “Тооромнай” гэжэ шүлэгтэнь Вера Шобосоева хүгжэм зохёогоод, өөрөө дуулажа үгөө. Захааминһаа уг гарбалтай, Харганаа нютагай хүрьгэн хүбүүн Дылгыр Дымбрылов “Харганаа, минии Харганаа” шүлэгтэнь хүгжэм зохёожо, энэ һайхан дуу бэлэг болгон хангюурдаа. Эдэ дуунуудыень уншагшадайнгаа анхаралда дурадханабди.
Вера Шобосоева
ТООРОМНАЙ
1. Гэсэрэй домогые түүрээһэн
Гэрдэжэ ерэһэн арадни.
Буха ноён баабайн үбэртэ
Байрлажа түбхинэһэн нютагни.
Дабталга:
Тошоороо элбэгтэй Тоёомнай,
Эрьеэрээ халиһан Эрхүүмнай,
Торгон ногоотой Тооромнай,
Эжы абымнай нютаг - Тооромнай.
2. Бүргэдхэн хадамнай манатаа,
Баяр жаргалаа бэлэглээ.
Сагаан саһаараа угтан абаа,
Саяан уула маанадаа уряалаа.
3. Альганхан дээрээ бүүбэйлэн,
Алаг зүрхымнай тэгшэлһэн,
Арюун бодолоймнай дээжэ юм,
Аглагхан манай Тооромнай.
ХАРГАНАА, МИНИИ ХАРГАНАА
1.Шүбэгэр адаалхай мүшэртэй,
Шарахан буурсаг залаатай,
Шүдэрлэн ургадаг алтаргана
Шэдитэ талым бүрхөөнэ.
Шэнхинэн шудхажа урдаһан
Шэнхинүүр Бүхэн голтой
Харганаа, минии Харганаа.
2.Баянхан Сагаан уулатай,
Бунхан нангин хадатай,
Байдалым шэнээр һэргээһэн
Буусахан абын нютагни.
Гурбан нарһадаар угтадаг
Гүлмэр наһанайм тоонто
Харганаа, минии Харганаа.
3.Алтанхан уулын хойморто
Албата уладынь нютагжаа.
Тэнгэри Болдогой хүгжэм
Тайлган дээрээ зэдэлээ.
Тэршээхэн хүйтэн булагтай,
Тээрмэтын сэбэр аршаантай
Харганаа, минии Харганаа.
4.Хабсагай хадалиг харгытай
Хүндэлэн нэмжыһэн Шүнэһэтэм,
Онгорёон суута Баабаймни
Олонхон зоноо харадаг.
Хонгор хаһыем гэршэлһэн
Хээрын сэсэгүүд ягаараа,
Харганаа, минии Харганаа.
ЮУНШЬЕ БОЛОДОГ...
Хүнэй ажабайдалда юуншье болодог...
Хүрьһэтэ дэлхэйн жама ёһо иимэ,
Бэе бэетэеэ хэрэлдэжэ хахасаашье һаа,
Байтараа дахинаа уулзажа эхилдэг...
Наһатай болоходоо хүн бүхэн
Наһанайнгаа харгые шүүмжэлжэ ородог.
Үдэр бүхэнэй шууяатай юрьеэн
Үбгэрһэн хүнүүдтэ хашартай болошодог...
Үдэр һүнимнайшье илгаатай даа,
Үүлэтэйшье, бороотойшье байдаг даа,
Үдэрэй һанаан, һүниин зүүдэн,
Үргэһэ нойроошье алдахабди мэгдэн...
Хүнэй ажабайдалда юуншье болодог,
Уулзатараа баяртай гэхэшье саг ерэдэг,
Ууган тоонто шоройтой газарһаашни үлүү
Хүн бүхэндэ нангин дайда байха гү?...
Аадартай, мүндэртэй байһан аад лэ,
Аалихан байдал тогтошодог лэ,
Эржэн шулуун элэтэрээ нимгэрдэг лэ,
Эдеэшээгүй юумэн болбосордог лэ...
Бороогой һүүлээр эсэшэһэн таламнай
Борьбо дээрээ үндыжэ амилдаг.
Хожомдожо уулзаһан хоёрой инаг дуранһаа
Халюун сабшалан нугамнайшье ногоордог...
Хүнэй ажабайдалда юуншье болодог,
Хүхэ торгон хадагшье үнгөө буурадаг,
Хуушарһан юумые шэнэлхэеэ оролдон,
Хүн бүхэн эрмэлзэнэ туяа татан...
Бэе бэеэ гомдохоонобди ойлгонгүй,
Зан абарииень хэшээжэ хайрланагүйбди,
Залуушуулаа дүнгэн үргэнэгүйбди,
Бэлэн юумэндэ дуратай байнабди...
Эзэгүй гэр хооһоржо үмхирдэг,
Эрэ эхэнэрэй харгы хоёр тээшээ
Эреэлэн маряалжа, хотирон һалаатадаг,
Эд бүд, хубсаһа хунаршье хуушардаг...
Хүнэй ажабайдалда юуншье болодог,
Гашуудалай үүдые бүхөөр хаажа,
Хүжэтэ жаргалай булан нээжэ,
Гал гуламтаяа бултадаа һэргээе даа...
ХҮНДЭ ҺАЙНИИЕ ХЭЖЭ ЯБААРАЙ
Хүндэ һайниие хэжэ ябаарай,
Хэтын хэтэдэ ойлгоорой,
Үри бэедэшни, өөртэшни,
Үргэн далайдал адли долгилхол,
Үглөөнэй наранай толондол
Тэрэ хэһэн һайн юумэншни
Тэхэрижэ һөөргөө ерэхэл байха.
Урагшаа һанаатай хододоо ябаарай,
“Улаан бургааһадаа” бү гэшхээрэй,
Ургажа ябаһан залуушуулаа үргөөрэй,
Эдэ “бургааһаднай” хэзээ сагта
Элдэб үнгөөр сэсэглэхэл байха,
Ямаршье түүхэтэ сагай ерэхэдэ,
Ямбалжа маанадаа баясуулхал байха.
Шүлэгүүдээрнь олон уншагшад һонирходог байна. Юуб гэбэл, ирагуу найрагша мүнөө сагай ажабайдалые зураглана. Илангаяа эхэнэрэй жаргал тухай шүлэглэмэл бодомжолгонуудынь ехэ анхарал татадаг. Эхэ орон, инаг дуран, эхэ эсэгэ, гэр бүлэ, тоонто нютаг, байгаали – гол сэдэбүүдынь.
Энэ үдэшэ амаршалгын ба үреэлэй һайхан үгэнүүд хэлэгдээ, олон шагналнууд, бэлэгүүд, мүн баглаа сэсэгүүд барюулагдаа. Тон ехэ шагнал гэхэдэ, Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёл хүгжөөлгын эблэлһээ “Буряад арадай үмэнэ аша габьяагай түлөө” болон КПРФ намһаа “Ломоносовой 360 жэлэй ойн” медальнууд болоно.
Мүнөөнэй хүлгөөтэй сагта амгалан тайбан, эбтэй эетэй, сэдьхэл тэнюун байхын тула иимэ шүлэгүүд бэшэгдэнэ гээшэ ааб даа. Бэлигтэй ирагуу найрагшын сэдьхэлһээ үшөө олон уран шүлэгүүд мүндэлжэ, дуун болон зэдэлжэ, хүн зониие баярлуулжа байхань болтогой.
Авторай гэрэл зурагууд