Гомбо Гармаевич Цыдыпов 1918 ондо Сэлэнгын уездын Захааминай инородно управын Дабаан (Хужар) нютагта түрэһэн. ХХ зуун жэлэй эхиндэ түрэһэн зоной ажабайдал баян түүхэтэй: Сагаан хаанай засаг түрэ унажа, улаантан сагаантан хоёрой хоорондохи ангиин дайн дажарта большевигүүд илажа, Зүблэлтэ засаг түрэ тогтожо, хамтын ажахынууд - коммуна, колхозууд бүридхэн байгуулагдажа эхилээ. Шадалтай, ажалша бэрхэ, адуу мал олонтой зониие нюдарган, ангиин дайсан гэжэ түрмэ шорондо хаагаа, зариманиие холын хойто хүйтэн дайда руу, Беломорканалай барилгада туугаа, заримыень буудажа хосороогоо...
Һуралсал
Тэрэ үедэ нютаг бүхэндэ һургуули үгы, нютагай нэгэ наһажаал эхэнэр ойро тойронхи хүүгэдые суглуулжа, тэргэ мориндо хубсаһа, хүнэһэ хоол, унталга гэхэ мэтыень тээжэ, тэдэниие ябагаар дахуулаад, Санагын һургуулида гү, али Үлэгшэнэй колхозой залуушуулай һургуулида (ШКМ) абаашажа, байрадань галынь түлижэ, хаража һургадаг байгаа. Тэрэ үеын һуралсалай хэрэгсэл, хубсаһа хунар тааруухан даа. Эдихэ хоол гэхэдэ, замбаа аагаһан, мэхээр, тибһэн, борсолһон мяхан гэхэ мэтээр үхибүүд үл залгадаг һэн. Эдир наһатай Гомбо Үлэгшэнэй ШКМ һургуулиин 7-дохи анги эрхим һайн дүнтэй дүүргээ.
“Хүлэг болохо унаганһаа, хүн болохо багаһаа” гэжэ Гомбо хара багаһаа ажал хүдэлмэриһөө тунхарихагүй, хамагай түрүү ябаха гэжэ оролдоо. Тиихэдээ хүндэ хүшэр хүдэлмэриие хүнгэн болгохо оньһон арга бэдэрхэ зантай байгаа. Тэрэ үедэ хуули шанга, ажал хүдэлмэри хуу хэмжээтэй байһан: газар хахалхада - тэды га, түлеэ модо бэлдэхэдэ - тэды куб, үбһэ сабшахада - тэды сотко, үнеэ һаахада - тэды литр, малай шэгнүүр тэды килограмм гэхэ мэтэ. Үдэрэй хэмжээ дүүргээгүй болобол, “саботажник” гү, али “ангиин дайсан” болохош. Хажуугаарнь хүбүүд сэрэгэй һургуули гараха. Винтовкоор буудажа, тэрэнэй жадаар хадхажа һургаха. Морин сэрэгтэ бэлдэжэ, бургааһа модо хадхаад, морин дээрэһээ һэлмээр сабшуулха, мориной гүйдэлдэ эмээлһээнь дүүрэжэ мордохо, мориёо хэбтүүлхэ гэжэ байгаад һоридог байгаа.
Сэмүүн тэрэ сагта хүн зон эбии абаяа, аха эгэшэеэ хамалганда алдаһан гомдол гашуудалаа һанаан сэдьхэлэйнгээ оёорто нюугаад лэ, хуби заяандаа гомдонгүй, ажалаа хээд лэ, сүлөө сагтаа Улаан буландаа ёохороо хатаржа, дуугаа дуулан хүхижэ, дурлажа, айл бүлэ боложо, үгтэһэн наһаяа эдлэжэ ябаһан лэ даа.
Гомбо сэрэгшын бэлэдхэл гараа, комсомолец болоо, Улаан армиин морин сэрэгшэн боложо, Алас Дурна хизаарта албаяа хаажа ябаа. Захааминда орходоо, энэ хизаар ондоол байна даа: агаар нойтон, үбэлдөө саһан ехэ, ябагааршье, хазаар морёоршье ябахань хүндэ. Эндэ түрүүшынхиеэ хизааргүй тэнгэри мэтэ далай харабаб гэжэ Номгон далай тухай эбии абадаа, үетэн нүхэдтөө бэшэг бэшээ.
Эсэгын дайнда
Морин сэрэгшэ Гомбын эрхимээр албаяа дүүргэжэ, аймагай түб Сахирта НКВД-эйн таһагай инспекторээр хүдэлжэ эхилээд байхадань, манай Эхэ орондо Германиин фашистнууд дайгаар орожо, амгалан тайбан арад зониие хюдажа, зоболон гашуудал асарба.
Морин сэрэгшэ Гомбо Цыдыпов арад зоноо хамгаалхаяа гуйлта бэшэжэ, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда 1941 оной ноябрь һарада мордоо һэн. Гомбын морин сэрэгэй корпус шанга байлдаануудта шэн зоригтой оролсожо, 1942 оной эхеэр дайсанаа сухарюулжа, намнажа эхилээ. “Уг гарбалайм, Орон нютагайм һахюуһад намайгаа харана, хамгаална”,- гэжэ Гомбо баярлажа, шэн зоригтой ябаа. Смоленск шадарай байлдаанда һомондо дайрагдахадаа, хүлэг моринойнгоо дэлһые шүүрэжэ, хүзүүень тэбэрин абаба. Шархыень отолжо, һомыень гаргажа, яһыень суглуулһан хирург эмшэн: “Бурханай харалта доро ябаһан хүн байжа гарасалдабаш!” – гэжэ хэлээ бэлэй.
Хэтэдээ эмшэлэгдэхэгүй эрэмдэгтэй гүүлэжэ, нютагаа бусаа. Шархынгаа үбшэнһөө шүдөө зуужа, эльгээһэн ажалда дайн байлдаанда шэнги шармайжа ороо, Илалтын үдэрые дүтэлүүлхын тула. Хужарай сомоной зүблэлэй түрүүлэгшээр эльгээгдээ.
“Победын” түрүүлэгшэ
Гомбо Гармаевич 1949 оной ноябрьһаа партийна ажалшанаар хүдэлөөд, удаань “Победа” колхозой түрүүлэгшээр томилогдожо, 20 жэлэй хугасаа соо Ехэ-Сахир нютагайнгаа зонтой ажахыгаа зүб замаар шэглүүлжэ, түрүү колхозуудай тоодо оруулһан, нэрэ солоёо һайнаар нэрлүүлһэн намтартай.
Гомбо Гармаевич ехэ даруу абари зантай, һүбэлгэн, ухаатай хүн хадаа зоной үгые шагнажа ойлгохо, ажабайдалдань туһалха гэжэ оролдодог юм. Эрдэмтэдэй ажалнуудые шэнжэлдэг, түрүү ажахынуудай дүй дүршэл халан абажа нэбтэрүүлдэг, хүдөө ажал дээшэлүүлхэ шэнэ арга зүйлэй мэдээнүүдтэй танилсаха түрүү үзэлтэй түрүүлэгшэ байгаа.
“Победа” колхоз шэнэ барилгануудые олоор бодхоогоо. Мал адууһан олошоржо, трактор машинанууд бии боложо, шэнэ малай байранууд, 400 толгой үнеэ һааха фермэ, һургуули, 150 һууритай Соёлой байшан баригдаа. Колхозой гэшүүдэй хубида үндэр уужам байшан гэрнүүдые барижа, энгэр тэнюун Ехэ-Сахир холоһоо ялалзажа, харахада нюдэнэй хужар болон байдаг һэн. Нютагай зоной ажабайдал һайжаржа эхилээ. Колхоз табан жэлэй түсэбые үлүүгээр дүүргэдэг, мүрысөөнэй Улаан туг эдэнһээ һаладаггүй һэн. Аймаг соогоо эгээл түрүүн зайн галай автомадаар үнеэдээ һаадаг болоһон суутай. “Победа” колхозой үндэр амжалтаар һонирхожо, хүдөө ажахын мэргэжэлтэд дүй дүршэлтэйнь танилсадаг болоһон. Нютагай хүнүүд сэсэн бодолтойгоор ажалаа зохёоһон, амитан зондоо энэрхы сэдьхэлээр хандадаг түрүүлэгшэеэ үнэн зүрхэнһөө хүндэлдэг байгаа.
Шэн габьяата ажалаараа үндэр амжалта туйлажа, Эхэ ороноо үргэлсэһэн түрүү “Победа” колхозой түрүүлэгшэ Цыдыпов Гомбо Гармаевич 1971 оной апрелиин 8-да Ленинэй орденоор шагнагдаа һэн. Иигэжэ Ехэ-Сахирай арад зоной ажалай илалтын һүлдэ агаар тэнгэридэ дэгдэжэ, сэдьхэл һанаанай омогорхол бадараа. 1960-аад онуудаар Г.Г. Цыдыпов Захаамин аймагһаа Буряад-Монгол АССР-эй Верховно Соведтэ һунгагдаа.
Гомбо Гармаевич Санжайханда Зуйконовна хоёр ашатаяа
Аймагай ехэнхи ажахынууд үбһэ тэжээлээр дуталдадаг, Монгол орожо, үбһэ бэлдэхэ, Зэдын аймагһаа эхилээд, аяар холын Алтайн хизаар ошожо, һолоомо нютаг руугаа шэрэхэ үлүү ехэ ажал гарадаг һэн. Колхозой түрүүлэгшэ энэ асуудал шудалжа, РСФСР-эй ажахынуудай дүй дүршэл шэнжэлжэ, хамтын суглаан дээрэ өөрынгөө түсэб дурадхажа, газараа уһалха, наг шэбхээр, бусад үтэгжүүлгээр һайжаруулха бригада бии болгожо, холоһоо үбһэ тэжээл шэрэхэеэ болиһон байнад.
Дүтэлүүрэй совхозые ударидагша
Удаань Дүтэлүүрэй сомоной зүблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлжэ байһан. Теэд дүй дүршэлтэй хүдөө ажахын хүтэлбэрилэгшэ Гомбо Гармаевич Цыдыповые Дүтэлүүрэй совхозой директорээр томилоо. Энэ тушаалдаа наһанайнгаа амаралтада гаратараа хүдэлөө.
Дайнай инвалид, ажалай ветеран наһанайнгаа амаралтада гараашье һаа, нам гэжэ һуугаагүй, үшөө 10 жэлдэ совхозой нуга сабшалан һайжаруулгын отрядай ахалагшаар хүдэлөө. Паар хахалха, наг шэбхэ, үтэгжүүлгэ тарааха, уһалха, үбһэ, силос хуряаха гэхэ мэтэ ажал хүдэлмэриие Гомбо Гармаевич зүбөөр, аша үрэтэйгөөр эрхилжэ, гектар бүхэнһөө дунда зэргээр 16- 17 центнер үбһэ бэлдэдэг болоо. Нэгэ жэл совхозой 156 хүдэлмэришэдэй 12,2 мянган центнер үбһэ хуряажа абахада, 20 хүнһөө бүридэһэн нуга сабшалан һайжаруулгын отряд 10,6 мянган центнер бэлдэжэ, сууда гараһан юм.
Эдэ баримтануудые Пүрбэ Намжилов бэлдээ.
- Гомбо Гармаевичые хоёрдохи абамни гэхэдэ, алдуу болохогүй. Юуб гэхэдэ, минии аба Цырен Зуйконов 1938 ондо хамалганда ошоод, бусажа ерээгүй. Намайе эгэшэ хуряахаймни һургаа, багшын мэргэжэлтэй болгожо, айл бүлэ болгоо. Долоон хүүгэдэй жаргалтай эжыб. Мүнөөшье болотор Гомбо хурайхай Санжайханда эгэшэ хоёртоо үнэн зүрхэнэй баяр баясхалангаа хүргэжэ, доро дохин мүргэжэ ябадагби, – гэжэ 83 наһатай Буряадай габьяата багша Дора Зуйконовна Цыренова уярна.
Түрүү хүбүүнэйнгээ гэрэлтэ дурасхаалда
Агуу Илалтын 55 жэлэй ойн баяр тэмдэглэлгын үедэ Буряадай солото эрэшүүлэй эрхимэй нэгэн ябаһан эрэлхэг сэрэгшэ, ажалша бэрхэ, шударгы ударидагша Гомбо Гармаевичай зүрхэн сохилхоёо болёо...
Нютагайнь зон түрүү хүбүүгээ хүндэлжэ, арюун һайханаар дурсан һанажа ябадаг. Нютагаархидынь, үнэн нүхэдынь, үри хүүгэд, аша зээнэрынь, түрэл хамаатаниинь эрхим хүндэтэ Гомбо Цыдыповэй гэгээн дурасхаалда май һарада дүрэ буляалдалгын барилдаа үнгэргэдэг заншалтай.
- Дайнай ба ажалай ветеран Гомбо Цыдыповэй арюун һайхан дурасхаалда зорюулагдаһан барилдаанай энэ мүрысөөндэ эхилһэнһээнь хойшо хабааданабди.
Эдир барилдаашад ехэ дуратайгаар бэеэ һоридог. Тэмсээндэ тулалдахадаа, дүй дүршэлөө дээшэлүүлнэ, тамирша хүбүүдээр танилсана, сэдьхэл зоригоороо хатуужанабди гэжэ хэлэдэг.
Хүбүүдэйнгээ хэнэйнь ямар дутуу дундатайе, дүрэ мэхыень яажа һайжаруулхаб, хэн зоригтой тэсэбэритэйгээр ухаан бодолоо хэрэглэнэб гэхэ мэтээр би өөрынгөө хубида тэмдэглэжэ, хүмүүжүүлхы ажалдаа хэрэглэнэб.
Дүтэлүүрэй хүн зон ехэл һайнаар тамиршадые угтадаг юм. ТОС-уудынь шанартай хоолоор хүндэлдэг, тэмсээндэ дэмжэжэ, тамиршадыемнай омогорхуулдаг, зоригжуулдаг, - гэжэ Үлэгшэнэй багша-һоригшо Бальжан Ульзетуев манда хөөрөө.