Байгша оной майн 30-да Буряад Уласай байгуулагдаһаар 95 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдэнэ. Түүхэ уудалхада, хэды удаа нэрээ һэлгэбэшье, бэеэ дааһан можо нютагай мүндэлһэниинь тон сэнтэй бшуу. Ородой Холбоото Уласай эрдэмэй академиин эрдэмтэн Валерий Александрович Тишковой түүхын бодото баримтанууд дээрэ үндэһэлһэн хуряангы мэдээсэл уншагшадтаа дурадхахамнай.
1923 оной майн 30-да Буряад-Монголой АССР байгуулха тухай Бүхэроссиин түбэй гүйсэдхэхы хорооной Президиумэй тогтоол гараhан. Тиигэжэ РСФСР-эй Монгол-Буряад Автономно можые (1922 оной январиин 9-дэ байгуулагдаһан) Алас Дурнын Уласай Буряад-Монгол Автономно можотой (1921 оной апрелиин 27-до байгуулагдаһан) ниилүүлһэнэй ашаар РСФСР-эй бүридэлдэ шэнэ можо нютаг мүндэлһэн байна.
Бүри урид хоёр можо нютаг Зүүн Сибирьтэ болон Алас Дурнада граждан дайнай үедэ байгуулагдаһан юм. Харин Зүблэлтэ засагай түгэс тогтоһоной удаа Алас Дурнын Уласай хэрэг буураа һааб даа. Тиигэжэ буряадуудай ажаһуудаг бэеэ дааһан автономи байгуулха тухай асуудал тобойн гараа. Хоёр можо нютагуудые нэгэдүүлхэ хэрэгтэй гэжэ тэрэ үеын намай албанайхид бодоһон байна. Тиигэжэ дээрэ хэлэгдэһэн тогтоол баталагдаа, удангүй, июниин 13-да, Дээдэ-Үдые можо нютагай түб болгохо гэжэ ВЦИК шиидхэһэн. Хожомынь, 1934 ондо, энэ хотомнай Улаан-Үдэ гээд нэрлэгдээ бэлэй. Сентябрь һарада гол хуулиин зэргэтэй “Буряад-Монгол АССР-эй гүрэнэй байгууламжын дүрим” баталагдаа. Харин декабрь һарада Буряад-Монгол АССР-эй Зүблэлэй түрүүшын хуралдаан эмхидхэгдэжэ, тэрээн дээрэ уласай засаг зургаанууд һунгагдаһан байна. Тиигэжэ БМАССР-эй түбэй гүйсэдхэхы хорооной түрүүлэгшээр буряад үндэһэн хүдэлөөндэ хам оролсоһон М.И. Амагаев һунгагдаһан (хожомынь тэрэ хамалганда абтаһан).
1930 ондо Буряад-Монголой АССР Зүүн Сибириин хизаарай бүридэлдэ ороһон байна. Зүгөөр 1936 ондо Зүүн Сибириин можо болон Буряад-Монголой АССР гэжэ баһал хоёр можо нютаг болон хубаараа. Удаадахи жэлынь Зүүн Сибириин можоһоо Эрхүүгэй болон Шэтын можонуудые амяарлахадань, Буряад-Монголой АССР-эй бүридэлһөө Усть-Ордын болон Агын үндэһэн можонууд баһал илгаран гарашаһан юм.
1958 оной июлиин 7-до СССР-эй Дээдын Зүблэлэй Президиумэй зарлигаар Буряад-Монголой АССР Буряадай АССР гэжэ нэрэнь хубилгагдаһан.
1990 оной октябриин 8-да Буряадай Зүблэлтэ засагай социалис улас тогтоһон тухай тунхаглагдаа. Харин 1991 оной майн 24-дэ РСФСР-эй арадай һунгамалнуудай хуралдаан энэ шиидхэбэри баталһан байна.
1992 оной мартын 27-до Буряад Улас байгуулагдаһан юм. Нэрыень хубилгаһан хуули Буряадай АССР-эй Дээдын Зүблэл баталаа һааб даа. Нэгэ һара болоһоной удаа, апрелиин 21- дэ, Россиин арадай һунгамалнуудай хуралдаан дээрэ можо нютагай шэнэ нэрэ зүбшэгдэн баталагдаа бшуу.
Хэрбэеэ бүри урид Буряад-Монголой АССР-эй бүридэлһөө гараһан Агын Буряадай автономито тойрог 2008 оной мартын 1-дэ Шэтэ можодо хамааран орожо, мүнөө Агын Буряадай тойрог болоо һаа, Усть-Ордын Буряадай автономито тойрог 2008 оной январиин 1-дэ Эрхүү можын бүридэлэй болоһон.
Тиимэһээ мүнөө ажалаа ябуулжа байһан Буряад Уласай гүрэнэй засагай зургаанууд Буряад-Монголой автономито можын, Буряад-Монголой АССР-эй болон Буряадай АССР-эй хэб маяг халан абанхай гэхэдэ болоно.