"Араш" зүжэгһөө хэһэг
Һаяхан Буряадаймнай соёлой ажабайдалда гайхамшаг үзэгдэл ушараа - Хальмаг Уласай Арадай театр гастрольдо ерэжэ, зүжэгтэ дуратайшуулые гурбан үдэрэй туршада баясуулба. “Би - Буддаб”, “Араш”, “Хальмаг түрэ” гэһэн зүжэгүүд Буряад театрай тайзан дээрэ табигдаа.
Хэлэмнайшье адли
Эгээл ехээр сэдьхэлыемнай хүдэлгэһэн зүжэг - “Араш”. Харуулагдахаһаань урид театрай гол зүжэгшэн Очир Такаевтай хөөрэлдөөбди. Тэрэ хальмаг хэлэн дээрээ, харин бидэ буряадаараа ярилсажа, хэлэеэ яһала ойлголсообди. Хэды гоёб даа! Ямар һайхан мэдэрэл гээшэб! Нэгэ үндэһэтэй, аха дүү арадуудай үри һадаһад байһандаа баясан, хүхилдэн байхада. Һүүлдэнь зүжэг хаража һуухадаа, гол үйлэдэгшэ нюур болохо Араш хүбүүхэниие наадажа байһан Очирые дүү хүбүүн мэтээр һанажа, тэрэнэй наадаһан хүбүүхэнэй сэлмэг һанал, гэнэн бодол, арюухан тунгалаг сэдьхэлэй байдалые тон һайнаар ойлгожо, адли һанаагаа зобожо байгаа бэлэйбди.
Зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмэ гайхамшаг хүсэтэй “Араш” зүжэгэй найрууагша, Ородой Холбоото Уласай болон Хальмаг Уласай соёлой габьяата ажал ябуулагша, Баатр Басанговай нэрэмжэтэ театрай уран һайханай талые даагша Борис Манджиев зүжэгэй үндэһэн түүхэ тухай тобшохоноор хөөрэжэ үгэбэ.
Хохидолдо ороһон арадай түүхэ
1943 оной декабриин 28-да СССР-эй Верховно Соведэй Захиралтаар Хальмаг Улас үгы хэгдэһэн юм. Дэбисхэрыень фашистнуудай эзэмдээд байхада, тэдээндэ хамһалсажа, Зүблэлтэ засагта эсэргүүсээ гэһэн зэмэ ашагдаа. “Улусы” гэһэн нюуса нэрэтэй энэ үйлэ хальмаг арадые тоонто нютагһаань нүүлгэһэн юм.
- Арад зон Эсэгэ ороноо хамгаалагшадта хамһалсажа, Шэнэ жэлээ угтажа байгаа. Хүдөө нютагуудта Совет армиин олон сэрэгшэд ерэжэ байрлаа. Хальмаг арад дайнда ошохонь гэжэ һанаад, байһан юумээрээ хүндэлжэ, тоглолто табижа, хүндэтэй айлшадаа гэр гэртээ хонуулаа бэлэй, - гэжэ найруулагша хөөрэнэ.
Харин декабриин 28-да тэдэл сэрэгшэдынь гэрэй эзэдые этэрэн түлхижэ, “Студебеккеры” гэһэн томо машинануудта һуулгаад, түмэр харгы руу асаржа, ашаанай вагонуудта һуулгажа, Ураалһаа Сахалин хүрэтэр тарааһан юм. Буряад орон, Ага, Шэтэ можо руушье хальмагууд ерээ бэлэй. Тэдэниие гэр бүлөөрнь бэшэ, хонидые хубаарилһан мэтээр туугаад лэ, вагонһоо буулгаһан.
- Энэ хэнэй үхибүүн бэ - илгаагүй, хэн хэнэй түрэлэйб гэхэ юумэ үгы, гэр бүлэнүүдые хахасуулан, олон хүүгэдые үншэрүүлээ. Янгинама хүйтэн үбэлэй 13 үдэрэй туршада хальмаг арадай хахадынь хосорһон юм. Олонхинь мүнөө болотороо түрэл гаралаа бэдэрһээр. Олон зон сүлэлгэдэ наһа бараа. Декабриин 28 - сүлэлгэдэ хохидогшо хальмаг арадай дурасхаалай үдэр. Энэ уйдхар гашуудал хэзээдэшье мартагдахагүй. Хальмаг арад дайнай урдахи жэлнүүдтэ ажаһууһан зонойнгоо тоо бүридхэл мүнөөшье болотор хүсөөгүй, - гэжэ Борис Манджиев мэдээсээ.
РСФСР-эй 1991 оной апрелиин 26-ай хууляар хальмаг арад сагааруулагдажа, хамалган хашалганда нэрбүүлэгдээ гэжэ тоологдоһон юм.
Араш хүбүүнэй найдал
“Араш” зүжэг соо хальмаг арадай далай ехэ уйдхар гашуудал харуулагдана. Түрэл дайдаһаа хүсөөр хобхоруулан, эхэ нютагтаяа хахасаһан зоной хүйтэ нойтон, үлэн хооһон, уйдхар гунигаар дүүрэн байдал... Араш хүбүүн үлбэр эжытэеэ болон дайнһаа хүлгүй бусаһан нагасатаяа янгинама хүйтэн орондо ажамидарна. Үдэр бүхэндэ станци дээгүүр тогтонгүй гарадаг поезднуудые угтана: хэзээ нэгэтэ тогтожо, тэндэһээ лётчик абань гаража ерэхэ гэжэ найдана. Теэд абань баатарай үхэлөөр унаа гэжэ эжынь, нагасань багахан хүбүүнһээ нюуна. Араш үхибүүн лэ ха юм даа. Ямаршье байдалда байхадаа, наадана, хүхинэ, һайн юумэндэ этигэнэ, найдана, түрэлхидөө өөгшөөн дэмжэнэ.
Тохёолдоһон зоболонто байдалаа саг зуурын гэжэ ойлгоно, бамба сэсэгүүдээр бадаран һалбаржа байһан Эхэ нютагынь сэдьхэлдэнь дулааханаар һанагдана. Түрэhэн дайдынгаа hүлдэ сэсэгэй шэнжэ, хангал хальмаг зон хэзээдэшье мартахагүй ёhотой. Энэ сэсэгээр бүрхөөгдэһэн дайдада тоонто газарнай гэжэ дурсан байхадаа, сэдьхэлдэнь дулаан болонол ха юм. Найдал дүүрэн хүбүүхэн хэзээ нэгэтэ абамни дайнһаа ерэхэ, түрэһэн нютаг руугаа бусан ошохобди гэжэ хүлеэжэл байна. Теэд тэрэнэйнь бэелүүлшэгүйнь аймшагтай гэжэ харагшад ойлгожо, сэдьхэлээ хүдэлгэн һуугаа һэн.
Зүжэгтэ оройдоол гурбан гол нюурнууд - Араш хүбүүхэн, эжынь, нагасань. Хирэ-хирэ болоод лэ, гүйлгэн гаража байһан поезд, үбэлэй шуургата һалхин... Вивальдиин “Үбэл” гэһэн хүгжэм үргэлжэ зэдэлнэ. Хаа-хаанагүй аюул, агаарта - үхэлэй амисхал.
Гэмгүй арадай гэнтын хосорол
Хахархай хүйтэн хубсаһатай Араш үбдэнэ, үлдэнэ. Гэбэшье өөрынгөө байдалдаа нагасынгаа хөөрэһэн хальмаг арадай “Джангар” домог түүхын нюурнуудые бодото дээрэнь үзэнэ. Сагаан һарын найр наадан, дайсанай самолёдуудые бута сохин дайлалдажа байһан баатар сэрэгшэ - бүхы юумэн үнэн бодотоор хүбүүхэндэ һанагдана.
Хамалган хашалганай шэрүүн сагта зүдэржэ зобоһон арад нарата һайхан таладаа шара-улаан бамба сэсэгүүдээ үзэн харахаяа хүсэдэг байгаа ёһотой. Тэдэнь тоонто нютагтаа жаргалтай һайхан ажаһуудалай һүлдэ тэмдэг болоно бшуу.
Зүжэгэй түгэсхэл уйдхартай даа. Теэд байдал, түүхын үйлэ тиимэ байгаа. Хэды энээниие ойлгобошье, гэнтэ поезд тогтоод, Араш хүбүүхэнэй аба - дайшалхы баатар сэрэгшэ хүйтэн холын дайдын станци дээрэ буужа, хайрата нүхэрөө, хадам ахаяа, түрэһэн ганса хүбүүхэнээ абараг лэ гэжэ зальбаржа һуугаабди. Теэд... Хүйтэн, үлэн хооһон байдалһаа Араш хүбүүхэнэй эжы, нагасань наһа барашана. Гансаараа үлэшэһэн хүбүүхэн поездые заатагүй өөрөө тогтоохоб гээд лэ, түмэр харгы дээрэ зогсошоно. Иимэл ха юм даа, хальмаг арадтай тохёолдоһон уйдхарта ушар.
Найруулагша Борис Манджиевай хэлэһээр, хальмаг арадай хохидолто үйлэ хадаа засаг түрын аймшагтай, түүхэдэ мартагдашагүй алдуу гээшэ. Хожом хэзээдэшье иимэ муухай хэрэгүүд бү үүсхэгдэһэй даа, бурхан үршөөг.
Хальмаг арадайм түүхэ хуби заяантайм холбоотой
Хальмаг Уласай арадай артист Сергей Гучинович Мучеряевай хэлэһээр, энэ хүлгөөтэ саг Хальмагай бүхы айл хотонуудые дайраhан юм.
Ешигма Цыбенова Сергей Мучеряевтай
- “Араш” зүжэгтэ харуулагдаhан үйлэ минии хуби заяантай холбоотой. Долоотой байхадамни, 1943 ондо бидэниие сүлэлгэдэ эльгээгээ. Манай бүлын “аав, ээж” (хүгшэн аба эжы), “гаага” (эсэгын хоёр дүү басагад), минии дүү “хүүхэн” (басаган), “экэ” (эжы), би гээд лэ гэрhээ гараhан байнабди. 1957 ондо хоюулханаа эжытэеэ нютагаа бусаа бэлэйбди. 1944 ондо Алтай нютагта дүү басагамни наhа бараа, хүгшэн аба эжы, эсэгымни дүүнэр Сибирь руу ябаха зуураа гээгдэhэн. Үдэр бүхэндэ вагон соомнай хүнүүд наhа бараха, маанадые харууhалжа ябаhан зон үглөө бүхэндэ үхэhэн зониие вагонhоо гаргажа хаяха. Заримдаа бүришье хэрэггүй эд бараан шэнгеэр вагонhоо түлхижэ хаяха. Вагоной тэг дунда нэгэл “буржуйка” - ябаган түмэр пеэшэн байха. Тэрэнэй хажуугаар нарай хүүгэдээ, багашуулаа тойруулха, захаарнь ехэшүүл һууха. Январиин эгээл янгинама хүйтэндэ холын хүйтэн орон руу эльгээгдэhэн байнабди. Хүдөө нютагуудаар дамжан ябахадаа, булта шахуу ород хэлэ мэдэхэгүй байгаабди. Тиимэhээл би хоёр жэлэй туршада hургуулида hураагүйб. “Дальний” гээд нэрлэгдэhэн тосхондо гурбадахи ангида ороhон хүм. “Араш” зүжэгэйхидэл адляар, минии эсэгэ (“баава” - «баабай») 1943 оной октябрь hарада дайнда наhа бараhан. Хоёр hарын үнгэрхэдэ, бидэ сүлэлгэдэ ябаабди. Эжытэеэ эсэгэеэ хэзээшье hанаандаа хүлеэгээ бэзэш. Эжымни тиихэдэ оройдоол гушатай ябаа. Би мүнөө наhажаал зондо хандажа, хамтадаа хальмаг эхэнэртэ зорюулагдаhан хүшөө бодхоое гэhэн уряал хэнхэйб. Сэмүүн сагай хүйтэ нойтониие эдэмнайл зобожо гаталаа гээшэ.
Бууралхан толгойтой, урин номгон шарайтай Сергей Мучеряев 85-дахи хабараа угтажа байна. Арбан табан жэл сүлэлгэдэ ябаад, нютагаа бусажа, зүжэгшэн болоод, мүнөө арадаа түлөөлжэ ябахадаа, түүхэеэ, ёһо заншалаа тон hайн мэдэхэ, олон газар дайдаар ябаhан ахатан болоно.
Сергей Гучинович 1986 ондо Буряад орон ерэhэн байна. Мүнөө гастрольдо гараха дурадхалай ороходо, басагадайнгаа харгы холо гэжэ хорёошье һаань, үгыень дуулаагүй: амиды мэндэ байгаа дээрээ газар үзэхэ хэрэгтэй.
- Саг ошохо тума танил, түрэл нүхэд үсөөрнэ даа. Цырен Балбаров, Ким Базарсадаев гээд лэ олон соёлшодые мэдэхэ, таниха hэм. Нютагтамнишье минии үеын зон үсөөрөө. Арбаад жэлэй урда тээ газаашаа гаража, хэдэн нүхэдөөрөө шатар наадагша hэмди. Мүнөө тэрэл газартамнай залуушуул наададаг болонхой, - гээд Сергей Мучеряев хэлэнэ.
Yндэр наhатай зүжэгшэн Ленинградай театральна дээдэ һургуули дүүргэһэн. 55 жэлэй туршада түрэл театртаа хүдэлөө. Хальмаг хэлэ дэлгэрүүлхэ, үзэхэ хэрэгтэ анхаралаа табижа, өөрөөшье ном бэшэhэн байна.
- 1991 ондо, 50-яа гараад, МГУ-да гурбан hарын туршада багшын hургуули гарааб. Хари хэлэ түргэн шудалха аргануудые заажа үгөө бэлэй. Тэдэнииень хэрэглэн, мүнөөшье хальмаг хэлэ заажа боломоор. Үнэн дээрээ гэртээ яряанай хэлээр хүүгэдтээ түрэл хэлэеэ зааха хэрэгтэй. Заншалаа сахин, аха захатанаа хүндэлжэ, “Та” гэжэ хандаха шухала. “Ши” гэбэл, дүүрээ, - гэжэ үндэр наһатай ахатан хэлэнэ.
Сергей Мучеряевай түрэhэн газарынь Оодрхн (Айдархан) мүнөө Астраханска можын дэбисхэртэ оронхой. “Мучеряев” гэhэн обог тайлбарилхада, “муу шарай” гэhэн удхатай. Хаанашье улаан залаатай каракуль хара малгайгаа үмдөөд, хальмаг яhатанаа түлөөлжэ ябаhанаа Сергей Гучинович харуулдаг юм. «Байhан, байhан газартаа элүүр мэндэ, толгой мэндэ байгты, үри хүүгэдээ хүнэй ээмдэ хүргэгты, адуу малаа үсхэжэ, магнай тэнгэридэ хүргэгты”, - гээд айлшамнай бидэндээ үреэгээ.
Цырегма САМПИЛОВА, Ешигма ЦЫБЕНОВА
* Хальмагайхяар, Бамб Цецг (Бамба Сэсэг) - тюльпан