​Тапхарай тала, суута маршал, морин сэрэг...

Дайнай ветеран С.Ч. Бадмаев һургуулида эрэлхэг зоригой хэшээл үнгэргөө

Буряад ороноймнай али олон булангу­удта агы нүхэнүүд, алта мүнгэнэй хэбтэшэнүүд, сэмүүн сагта бур­хан тахилай зүйлнүүдые хадагалһан булашанууд яһала бии гээшэ. Зарим тэ­энь малталга хэжэ, урданай хадагаламжануудые онгир­гон гаргаха зүрхэтэйшүүл мүнөөшье дайралдадаг. Олон ушарнуудта хорюул­тай, сээртэй гээд ойронь хүрэдэггүй.

Гэхэ зуура, дотороо алта мүнгэгүйшье һаа, буу зэб­сэг, эдеэ хоолой зүйлнүүдые хадагалха, бэеэ нюуха арга бэдэржэ, иимэ залгаа, үргэлжэдөө нүхэнүүд (ката­комбы), дайшалхы һуралсалай зорилготойгоор за­рим тээ малтагдадаг байһан.

Тэрэ тоодо Ивалга аймагай Тапхар һуурин шадар га­зар дорохи эгээл иимэ нюусгай нүхэнүүд хэр урданһаа мэдээжэ юм.

Тапхарай дунда һургуулиин эхин классуудай багша Н.А.Айсуева һурагшадайнгаа дунда хизаар нютагаа шэн­жэлхэ талаар хүдэлмэри эдэбхитэйгээр ябуулдаг зан­шалтай.

Һургуулиин бааза дээрэ “Эрдэм руу - эхин харгы” гэһэн уласай эрдэмэй-практическа конференци хоёр жэлдээ нэгэ үнгэргэгдэдэг. Дүршэлтэй багшын хэдэн шабина­рынь шангуудай һуури эзэлээ бэлэй.

Илалтын һайндэрые угтуулан, түүхэтэй холбоо­той эдэ катакомбонуудаар һонирхожо, Н.А.Айсуеватай хөөрэлдэбэбди.

- Надежда Алексеевна, эдэ үзэгдэлнүүдтэ олонии­тэ зүгһөө анхарал хандуу­лагдадаг гү, али хүнүүд ба­лайшье тоодоггүй гү?

- Үхибүүднай һонюуша. Хэн, хэзээ, юунэй түлөө малтаһан байгаа юм гээд асуудаг. Газар доогуур ии­шээ - тиишээ малтагдаһан нилээн ута, богонишье, до­соогоо уужам салуушье нүхэнүүд Тапхарай хажууга­ар, бүри саашаашье бии гэл­сэдэг. Наһатай олон зонһоо һурагшалаабди. Эсэгэ оро­ноо хамгаалгын дайнай вете­ран Сымжит Чагдаржапович Бадмаев иигэжэ хөөрөө һэн: “Граждан дайнай үе сагай үлэгдэл гээд зарим зон хэл­сэдэг байһан юм. Үнэн дээрээ ерээдүйн маршал Кон­стантин Константинович Рокоссовскиин нэрэтэй хол­боотой. 30-аад онуудта со­вет-монгол хилэ бэхижүүлхэ зорилготойгоор морин сэ­рэгэй полк байгуулһан бэ­лэй. Дээдэ-Үдэдэ алдар суута эскадрон, тэрэнь Буркавди­визион, удаань Буркавполк болгон хубилгагдаһан. 5-дахи кубанска морин сэ­рэгэй бригадын командирай үндэр уялгануудые нэрэ­тэй түрэтэйгөөр дүүргэһэн. КВЖД-дэ 1929 ондо болоһон сэрэгэй тулалдаанда дай­шалхы энэ бүридэл эрхим бэлэдхэлээ гэршэлһэн. Эндэ алба гараһан буряад сэрэг­шэд Эсэгын дайнда хабаада­хадаа, монгол моридой хур­даниие мэдүүлэн дайлалдаа. Тэрэ тоодо Содном Банза­ракцаев, Улзы-Жаргал Дон­дуков, Александр Невскиин орденто Жамса Ванкеев гэгшэд, бусад олон ороно”.

- Тапхар шадарай тала моридоо эдеэлүүлхэдэнь, сэрэгшэдые һургахадань эгээ тааруу гээд шэлэгдэһэн болоно гү?

- Урдандаа энэ газар Тап­хар бэшэ, Гудон гэжэ нэрэ­тэй байһан гээд Красноя­ровын түрүүлэгшэ байһан Семён Дмитриевич Ивано­вой хөөрэһые нютагай үндэр наһатан Анна Дмитриевна Александрова бидэндэ ду­улгаа юм. Тойроод үргэн нэ­лэнхы полидо хэдэн ажахы шэниисэ элбэгээр таридаг байгаа. Моридоо манахада таатай, сэрэгшэдэй һуралсал эмхидхэхэдэ аятай байһан.

- Суута маршал тухай үхибүүдтэ хөөрэжэ үгэхэдэ, хэды туһатайб даа.

- Намтар, ажал ябуулга тухайнь тусхай булан бай­гуулаашье һаа, болохо бэлэй. К.К.Рокоссовскиин ажаяба­далые, түүхэтэ намтарыень шудалха, мүнхэлхэ талаар уласай ниитын эмхиие Ивал­га тосхондо ажаһуудаг Сым­жит Чагдаржапович Бадмаев толгойлдог юм. Һургуулидаа урижа, үхибүүдтэеэ уул­залга хээ һэмди. Тиин ерэ­хэ жэлдэ хүүгэдээ Зэдын аймагай Зэлтэр һууринда абаашаха зорилготойбди. Барон Унгернтай шиидхэ­хы байлдаан эндэ болоһон, К.К.Рокоссовскиин нэрэм­жэтэ музей бии. Ехэ баян, үнэтэй сэнтэй экспонадууд­тай. Уласай һургуулинуудай багшанарай һурагшадаа тиишэнь дуратайгаар абаа­шадаг һаань, болохол бэлэй. Иимэ гоё юумэ үзөөгүйдөө одоол олдошогүй шухаг юумэ алдаһандал бшуу.

Маршал Константин Рокоссовский

Эдэ катакомбонууд гээшэмнай аюултай бэшэ гү, илангаяа досоогуурнь гүйхэ, харайха дуратай хүүгэдтэ...

- Хори-гушан жэлэй саа­на эндэ нилээн томо сэрэ­гэй часть байршадаг һэн. Эдэ сэрэгшэд катакомбо­нуудые досоо талаһаань цементээр шабажа, һайса бүхэлжэрхиһэн. Һуралсалда хэрэгтэй, үшөө зэр зэбсэгээ хадагалдаг байгаа хаш.

Үхибүүдые хэдышье хорёо һааш, досоогуурнь гүйлдөө юм ааб даа. Түрэлхидтэ хэлэжэ, һануулжа байдаг­бди, хүүгэдээ хаража, хи­нажа байгты, газар дорохи нүхэнүүд зарим тээгүүрээ һандаржа, бутаржашье ма­гад ха юм.

Түүхэтэ катакомбын дэргэдэ

- Шабинартнай бага­нуудшье һаа, суута мар­шал тухай хөөрэхэдэ, һонирхоол ааб даа.

- Томошог үхибүүдһээ үлүү һонюуша юм. Хөөрхэнүүд, нюдэндэ урихану­уд. Һанаа үнөөндэ ороогүй юумэ асуужа байха, угаа эне­эдэтэйгээр.

Ондоо олон темээр шэнжэлгэнүүдые мүн лэ хэнэбди. Жэшээлбэл, 3-дахи классай һурагша Эрдэни Балданов котельнын хөө хара утаан ур­гамалда ямараар нүлөөлнэб гэжэ адаглажа, тэрээн тухай­гаа бэшээ юм. Артур Кама­ев шабимни эвенк яһанай. Хурамхаан аймагай Алла һууринда ажаһуудаг хүгшэн эжыдээ айлшалхадаа, аяга амһартада, үндэһэн эвенк хубсаһанда, эд хэрэгсэлдэ, гуталда, малгайда, хибэстэ бии байгаа угалзануудые һайса адаглажа, хадуужа, фо­то-зурагууд дээрэ буулгажа ерээд, буряад угалзануудтай зэргэсүүлэн сасуулжа үзөө. “Эвенк болон буряад угалза­нуудта адлирхуу шэнжэ бии гү?» гэһэн асуудалда харю­усаа. Хуһанай үйһэнэй удха шанар тухай Анастасия Буян­туева ехэ зохидоор бэшэхэдээ, хуһан түйсэ, амһарта соо эдеэ хоолой зүйл гутадаггүй, уда­ан хадагалагдадаг гэһэн тобшолол хээ.

- Ондоогоор хэлэбэл, һурагшадта бэлэн мэдэ­сэ дамжуулаад орхихо бэшэ, харин бодомжолжо һургаха гээшэ эгээл үнэтэй гэжэ ойлгое.

- Тиимэ. Ганса хараад, шаг­наад бэшэ, харин гараараа өөрөө хэжэ, бүтээжэ байгаад оролдоо һаа, толгойдонь тоб байса үлэхэл, наһан соогоо мартахагүй. Хэрбэеэ анхан­даа газар дорохи нүхэнүүдые миил адаглан харадаг һаа, мүнөө ямар ушарһаа бии болоһыень, яажа хэрэглэг­дэдэг байһан тухайнь мэдэ­дэг болоо. Түүхын амисхаал ёһотоор мэдэрээ, нютагаа ондоо нюдөөр хараа, сэгнээ гэбэл, алдуугүй.

- Надежда Алексе­евна, һургуулиин бүхы коллективые Илалтын һайндэрөөр амаршалжа, патриотис мэдэрэлтэйгээр багашуулые хүмүүжүүлхэ ажалдатнай амжалта хүсэел даа.

Һурагшад хөөрэбэ

Илья Брызгин:

-Константин Рокоссовский баатар хүн байгаа. Зура­гыень хараад, ехэ һайхашаагааб. Дүүрэн шарайтай, то­монууд нюдэтэй. Ехэ бэлигтэй полководец.

Анастасия Буянтуева:

- Маршал Рокоссовский буряад зониие магтаа юм, мо­риндо бэрхэ гэжэ. Эгээ бэрхэ морин сэрэгшэдни буряадууд гэдэг байгаа.

Виктория Бадмаева:

- Манай эндэ морин сэрэгэйхид һуралсал гарадаг бай­гаа. Эдэнэр дайнда мордоод, ехээр суурхаа. Буркавдиви­зионой сэрэгшэд. Би нютагаараа омогорхоноб.

Тамир Шодоров:

- Эдэ катакомбонууд - түүхымнай гэршэ. Эрхим сэрэг­шэд манай эндэ һуража гараа. Дайн эндэмнай хэзээдэ­шье бү болог, ходо эб найрамдал мандаг.

Дамба ДАШАНИМАЕВ

Баатар улаан сэрэгүүд

Бараан бараан моритой

Баатар улаан сэрэгүүд,

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Баатар улаан сэрэгүүд.

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Баатар улаан сэрэгүүд.

Баатар улаан сэрэгүүд

Бата һайхан журамтай,

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Бата һайхан журамтай,

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Бата һайхан журамтай.

Түмэр түмэр дүрөөгөө

Түргэн хабшан дабхина.

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Түргэн хабшан дабхина.

Эй, эй, хөө, хөө, хөө

Түргэн хабшан дабхина.

Булад хара һэлмэдээ

Булта гарган далайна.

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Булта гарган далайна.

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Булта гарган далайна.

Булта гарган далайжа,

Бургааһа модо сабшана.

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Бургааһа модо сабшана,

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Бургааһа модо сабшана.

Бургааһа модо сабшажа,

Буржуйн һүлдые дарана.

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Буржуйн һүлдые дарана.

Эй, эй, хөө, хөө, хөө,

Буржуйн һүлдые дарана.

1930.