1167
Морин хуурай абяан доро моридой инсагаалхань, гүйлдэхэнь дуулдана. Талын уудамые таашаан ябаһан би гансата үльгэрэй орондо ябаһандал бэеэ мэдэрбэб. Урдамни үргэлжэ нэмжыһэн тала, зүүн гартам – зүһэ бүриин морид обооролдоно, тээ саанахана – һургаагаар хэгдэһэн хорёо дотор хүдэр шамбай баатарнуудай урга баряад, хүлэг моридой хойноһоо добтолхонь харагдана... Иимэ зураглал Үльдэргэдэ болоһон Адуушанай найрта обёорхоор байгаа.
Хоёрдохи удаагаа уласай хэмжээндэ болоһон энэ найрта мянгаад гаран зон хабаадаа. 2007 онһоо ажахы соохоноо хэгдэдэг Даага дэллээн иимэ үргэн дэлисэ абаба бшуу. Теэд саашадаа улам хүгжэхөөр гээд тэмдэглэлтэй. Буряад Уласай Аяншалгын яаман энэ һайндэрөөр дэмы бэшэ ехэтэ һонирхоо. Манай мэдэһээр, “Нүүдэлшэдэй ая дуун” һүүлэй жэлнүүдтэ аяншадай анхарал татаһаар. Загарайн Асагадай дэргэдэ оршодог “Талын нүүдэлшэн” руу хүгжэмэй һайндэр соносохоёо зунай эхин һарада хаа-хаанаһаа хэдэн мянгаад зон тэгүүлнэ. Эгээл тэрээн шэнги Үльдэргэ ажахын Адуушанай найр хариин аяншадые баһал татахаар лэ. Олоной дунда мэдээжэ болгохын тулада нилээд ажал ябуулагдаха болоно. Гэбэшье урда жэлэйхиһээ хоёр дахин үлүү олон зоной, сурбалжалагшадай майн 12-то Үльдэргэ руу “урилдаһаниинь” энэ һайндэрэй дэлисэ элирүүлнэ. Жэл бүри эмхидхэн, заншалта ёһо болгоон, арад зониие дадхааха хэрэг - ажахын урда. Эдэбхитэй залуу Булад Будажанаев захиралынь заатагүй эдэ бүгэдые бэелүүлхэл байха. Теэд гүрэнэй талаһаа яаха аргагүй ехэхэн туһаламжа хэрэгтэйл даа!
Морин хууршад
Морин эрдэнидэ хабаатай мартагдаһан шахуу заншалтай танилсуулһан Даага дэллээн Үльдэргэ ажахын ёһотой бренд болохоор гээд, Үльдэргын сомоной дарга Еши-Нима Доржиев тэмдэглэнэ.
Адуунай дэлһэ богони, һүүлыень богони болгожо тайрахые даага дэллэхэ гэжэ нэрлэдэг. Хабартаа адуутай айл бүхэн һамбайень, дэлһэ болон һүүлыень сомор болгожо тайрадаг юм. Юунэй түлөөб гэхэдэ, дулаанай сагта хашаг, шалза, хубалзын ехээр хазахагүйн, шуһыень һорожо, үбшэ тараахагүйн тула даага дэллэдэг ёһо гурим бии. Дэлһыень тайрахадаа, хэрэгтэйл хэмжүүрээр тайраха ёһотой, юундэб гэхэдэ, ута нооһоорнь ооһор, аргамжа томоходо, хибэс нэхэхэдэ һайн. Богони богонихоноор, хэды дабхар тайраа һаа, ооһор болохогүй. Дэрэ, шэрдэг, олбог болохо. Тиимэһээ мориной нооһон хадаа адуун һүрэгэй хүндэ хэрэгтэй баһа нэгэ зүйл болоно бшуу.
Эрхим эрын наадан гэжэ энэ удаа нэрлэгдэһэн Адуушанай найрта Хэжэнгэһээ, Хориһоо, Зэдэһээ, Сэлэнгэһээ, Яруунаһаа, Түнхэнһөө, Шэнэхээнһээ хабаадагшад 14 команда байгуулан хабаадаа. Ургаяа шэдэжэ, адуу бариха, саг соо эмээллэхэ, тэрээн дээрэ гаража, гүйдэл дундаа харбаха, мүн эмниг морин дээрэ бусадһаа удаан һууха (родео) гэһэн дүрбэн шэглэлээр урилдаануудта команда бүхэнһөө нэгэ хүн оролсоо. Харин Даага дэллээндэ командын бүхы гэшүүд хабаадаа. Дүримэйнь ёһоор, дүрбэн бэрхэ хүбүүд даага ургалаад, дэлһыень, һүүлыень хайшалаа. Тиигээд тамга табяа. Түрүүлжэ гараһан Хэжэнгэ аймагай Загустайн команда 50 мянган түхэриг шан абаа. Хоёрдохи һуури эзэлһэн Зэдэ аймагай команда 30 мянган түхэриг шанда хүртөө. Гурбадахи һуурида, мүн 20 мянган түхэриг шанда Шэнэхээнэй адуушад хүртэбэ.
7 секундын туршада мори ургална
ҮНДЭҺЭН БУРЯАД АДУУН ТУХАЙ
Ахайгаа дахаһаар ябатараа, өөрөө адуушан болоһон Солбон Цыденжапов 1995 онһоо ажахыда хүдэлнэ.Тэрэ буряад үүлтэрэй адуу ехэ үндэрөөр сэгнэнэ. Тиимэһээ иигэжэ хөөрэбэ: “Шэнгэн шуһатай хадаа һураггүй шэрхи ааб даа. Баригдангүй үбэлжөөд, 40-50 градуста хамаагүй гарасалдадаг. Холо ябаха хүдэр морид. Харин буряад азаргамнай адуугаа дахуулаад, шонодо барюулдаггүй... Ехэ харууһа эридэггүй. Бэеэ хараад лэ ябадаг. Ондоо адуун гарзатай. Долоон зуугаад толгой адуундаа үбһэ бэлдэнэгүйбди”.
Хамба лама Дамба Аюшеев буряад үүлтэрэй адуу урилдуулдаг болоо. Холын газарта гүйхэ шадалтай тула буряад хүлэгүүд 25-40 километр зай ядамаггүй гаталха шадалтай. Тиимэһээ Солбон адуушан Найдал гэжэ нэрэтэй адуу һургаад, урилдаануудта табина.
Солбон Цыденжапов
Эрдэмтэн Һасаранай Буладай тэмдэглэһээр, буряад адуун хадаа бэлшээриин мал болоно. Монгол моринтой түрэлнүүд юм. Гол илгаань гэхэдэ, нюрган дээрээ тохомтой, тэмдэгтэй. Буряад адуун гэжэ үүлтэр үгы байгаа. Иисэнгэдэ Цырендоржо Санжиевичтай адуунай хэмжүүрыень абажа, шуһыень шалгажа, үүлтэр гэжэ бии болгоо һэмди. 1986 ондо “буряад” гэжэ нэрлэһэн үүлтэртэй болообди. Тиихэдэ авторгүйгөөр бии болоһон.
Буряад адуун 22-той болотороо түл үгэдэг. 11 һара хээлитэй ябадаг. Хатархадаа, 14 модо, оодорлоходо 20 модо часай туршада гаталха аргатай. Үндэрөөрөө 132-138 сантиметр хүрэдэг, һөөлжүү бэень 138 сантиметр мүн. Амиды шэгнүүрынь 300 - 350 килограмм болодог.
АЖАХЫ ТУХАЙ ХЭДЭН ҮГЭ
“Үльдэргэ” ажахыда малаа урданайнгаа ёһоор харана. Бэлшээриин һайниие бэдэрэн, зуһаландаа, намаржаандаа болон үбэлжөөндөө нүүдэг заншалтай. Нохоони гэжэ газартаа зуһадаг, Түрхэл руу намаржахаа ошодог. Энэ тогтонижоһон заншал бүри Лидия Даржаевна Цыбикдаповагай 20-ёод жэлдэ «Үльдэргэ» ажахы ударидахада, удаань Далай Галсановай түрүүлэгшээр хүдэлхэдэ байһаар. Мүнөө Булад Будажанаев ажахы ударидан, хүгжөөхэеэ оролдоно гээд, Буряад Уласай Арадай Хуралай һунгамал Баян Гуробазаров хэлэнэ. Мүнөө адуугайнгаа тоогоор Ярууна аймаг Буряадтаа гурбадахаи һуури эзэлнэ. Нэгэдэхи һуурида - Захаамин, хоёрдохидо – Мухар-Шэбэр аймаг гаранхай юм.
Булад Будажанаев
Хэдыхэн гүү һаагаад туршаа һэмди. Олон гүү һаахада – олзотой. Адуун һүрэгэйнгөө тоо 1,5 мянгада хүргэжэ, айраг (сэгээ) буйлуулдаг болохо тухай түсэбтэйбди гэжэ Булад Будажанаев дуулгана. Гадна бэелүүлмээр үшөөшье олон бодолнууд бии. Тэрэ түсэбүүдынь ажалша бэрхэ хүдэлмэрилэгшэдгүйгөөр яашье бэелүүлэгдэхэгүй. Yбэл зунгүй, амаралта гэнгүй үргэлжэ ажал хэжэ ябадаг дүшөөд хүн ажахыда хүдэлнэ. Харин зунай сагта хүдэлмэрилэгшэдэй тоо хоёр дахин нэмэгдэдэг. Yндэһэн мал ажалаа алдаагүй үе үедэ дамжуулжа байдаг хонишод, адуушад Yльдэргэдэ байха. Эдэ зоноо Булад түрүүлэгшэ ходо урмашуулхаяа оролдоно. Мүнгэ салингыень саг соонь үгэжэ, амаруулхаяа Сочи, Москва болон ондоо хариин газарнуудай курортнууд руу эльгээдэг болонхой. Гадна «Yльдэргэ» ажахын мэргэжэлтэд Франци болон бусад оронуудай хүдөө ажахын үзэсхэлэнүүдтэ хабаадажа, олон ондоо орон нютагуудай дүршэлтэй танилсадаг заншалтай юм.
“Yльдэргэ» ажахы нютагаархиндаа туһатай байхаяа оролдоно. Тиигэнгүй яахаб? Малшадайнь лэ үхибүүд ясли-сэсэрлигтэ, һургуулида ябана гүб даа. Ажахын ашаар һургуулиин байшан залгагдаа, дуган һэльбэн шэнэлэгдээ... Гадна Бандида хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэл дэмжэн, 5 айлда зуу зуун хонин дамжуулагдаа. Түлыень абаад, дам саашань тэдэ үгэхэ юм. Тиигэжэ нютагаархинай байдал һайжарха ёһотой.
Авторай гэрэл зурагууд
Автор: Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА
