​ҮНДЭР НЮТАГАЙ МАЙН ЮҺЭН

Агууехэ Илалтын һайндэр аглаг үндэр Аха нютагта мүнөө жэлдэшье үргэн дэлисэтэйгээр үнгэргэгдэбэ. Майн юһэнэй нарата үглөөгүүр аймагай түб Өөрлиг тосхондо ара талын ветерануудые, дайнай үеын үхибүүдые аймагай захиргаандаа засаг дарга Матвей Мадасов, Һунгамалнуудай зүблэлэй түрүүлэгшэ Мүнхэ-Жаргал Ошоров, Ветерануудай соведэй дарга Нима Базаров болон бусад хүтэлбэрилэгшэд халуун сайгаараа угтажа абаад, Владимир Ильич Ленинэй хүшөөдэ баярта ушараар гүрлөө табиха ёһолол үнгэргөө. Россиин Коммунис намай Ахын аймагтахи таһагай ударидагша Лидия Гомбоева тэндэ үгэ хэлэхэ­дээ, ажалшан арадуудые нэгэдүүлһэн вождиин эмхидхэн байгуулһан совет гүрэнэй сэрэгшэдэй дайгаа дара­жа, Агууехэ Илалта асарһые мартажа болохогүй гэжэ тэмдэглээ.

Тэрэнэй һүүлдэ аймагай Илал­тын хүреэлэн соо олониитын хабаадалгатайгаар баярай митинг болоо. Хэтын жагсаалда хэдэн зуугаад хүн - һургуулиин шабинар, багшанар, эмхи зургаануудай ажалшад, ай­магай түбэй ажаһуугшад хабаадаа. Удаань аймагай соёлой ордондо бая­рай ехэ тоглолто харуулагдаа.

Арадые нэгэдүүлһэн үдэр

Жэл бүхэндэ заншалта ёһоороо үнгэргэгдэдэг хэмжээ ябуулганууд гэжэ һанахада, өөрын онсо шэн­жэтэй, шэнэ зүйлнүүдтэйл байха байна. Оршон тойрондо, орон дай­дада, гүрэн түрэ, бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ боложо байгаа үйлэ хэрэгүүд, түүхэтэ ушарнууд, магад, өөрынгөө нүлөө үзүүлнэ. Илагдашагүй Эхэ оро­нойнгоо эрхэтэд гээшэбди, гадаа­дын гүрэнүүдэй манда эсэргүүсэжэ байбашье, өөрынхиеэ алдангүй, улас түрыемнай шанга зоригтойгоор жүдхэн хүтэлжэ ябаһан шадал ехэтэй Юрэнхылэгшэ Владимир Путинай арад түмэнэйнгөө гайхама ехэ дэм­жэлгээр дахин һунгагдажа, тушаалаа хуулита ёһоор эзэлһэн ушарһаа юм гү, хүн зоной зүрхэ сэдьхэлдэ түрэһэн омогорхол, бахархалһаа юм гү, - энэ удаа хадата нютагта һайндэрэй хэм­жээ ябуулганууд нэгэ амяар, олон зо­ной хабаадалгатайгаар үнгэрөө.

Агууехэ Илалтын баярта, айма­гай анхан байгуулагдаһаар ээлжээ­тэ үдэртэ, мүн тиихэдэ орон дотор­най соносхогдоһон һайн дуранай туһамаршадай (волонтёрнуудай) жэлдэ зорюулагдаһан уран һайханай урилдаан Ахада заншалта ёһоор эм­хидхэгдэжэ, сомон сэлеэн, эмхи зур­гаан бүхэнэй ажалша коллективүүд хабаадалсажа, арад зоной анхарал ехэтэ татаа. Хэдэн һарада бэлэдхэлэй ажал ябуулагдаад, хамтадаа дүрбэн зуу гаран хүнүүд тайзан дээрэ га­ража, бэлиг шадабарияа харуулһан байха юм. Шэнэ нэрэнүүд элирээ. Олон жэлдэ хаяа хадхажа ажаһууһан хүршынгөө гү, али удаахан сагай туршада урагшатайгаар суг хамта ажаллажа байгаа нүхэрэйнгөө гэнтэ тайзан дээрэ гаража, хонгёо гоё хоо­лойгоор дайн тухай дуу хангюурда­жархихада, гайхахаар байдаг бэзэ?

Хахадһаа олониинь хадата нютагаа бусаагүй

Эхэ ороноймнай нютаг можо, хото хүдөөгэй, үнгэрһэн зуун жэлэй эгээл шуһата муухай дайнда хабаатай хари гүрэнүүдтэ фашизмтай тэмсэлгын, тэрэниие илаһанай хэтын хэтэдэ мартагдашагүй һүлдэ тэмдэг, хэдэн арбаад сая алуулһан зоной дурасхаал, баярлажа бахархааршье, уйдажа гашуудахааршье энэ үдэр хүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэлдэ мүнхэ байхань дамжаггүй.

Үнгэрһэн дайнай хэмжээн ту­хай хэды дахин хэлэгдээшье һаа, тэрээн тухай мэдээнүүдые түүхэ шэнжэлдэг эрдэмтэд жэл бүхэндэ шэнэлжэ, бүри аймшагтай барим­тануудые тунхагладаг болонхой. Алуулһан, сүлөөгөө хаһуулһан, эл­дэбээр зобоожо хороогдоһон, нэрэ һураггүй хосорһон сэрэгшэдэйшье, дайлалдаашьегүй зоной, дайсанай эзэлһэн дэбисхэр дээрэ ажаһуужа байгаад, ямаршье гэм зэмэгүйгөөр хюдуулһан хүнүүдэй тоо олон болоһон зандаа.

Дайнай урда тээ, 1940 оной май һарада, һаял байгуулагдаһан Аха аймагай тоогоороо хоёр мянганда хүрэхэгүй зоной дүрбэнэй нэгэ хуби шахуу – аяар 430 гаран эрэшүүл фронтдо мордожо, эрэлхэг зориг­тойгоор дайсантай тэмсэһэн юм. Хахадһаа олониинь – 231 хүн хадата нютагаа бусажа ерээгүй: байлдаануудта 67-иинь алдалан унаа, 129 хүн нэрэ һураггүй үгы болон хосороо, нэгэ сэрэгшэ дайсанай баряанда наһа бараа.

Арад зоной, аймагай ажаһуугшадай бүхы зоной тооһоо дүрбэнэй нэгэ хубиинь, бүхы бүһэтэйшүүлэй хахадайнь дайнда ябашахада, хэды ехэ хохидол болоно гээшэб! Ажал хүдэлмэри, арадай ажахын бай­далда, айл бүлэнүүдэй, уг гарбалай ерээдүйдэ харшын харша хара нүлөө үзүүлһэн шуһата дайн хэдэн үе зоной хуби заяа худхажа, хуймажа хаяа бшуу!

Төөдэй, таабайнарай түхэл шарайнь һайхан

Дайнда хабаадаһан һүүлшын вете­ранууд – Доржо Цыреторович Наханцаков, Нима Хайдакович Мандагаев хоёр үнгэрһэн жэлдэ алтан дэлхэйтэ­еэ хахасан ошоод, Аха аймагта дайн­да хабаадагшадгүйгөөр Илалтын һайндэр анха түрүүшынхиеэ энэ удаа үнгэрбэ. Ара талын ажалшад – агуу­ехэ дайнай ветерануудай нэрэ алдар­тай буурал сагаан эжынэр, дайнай үеын үхибүүд баярай хэмжээ ябуул­гануудта байлсагшаараал байлсаа. Түмэрөөр бүтэһэн тэрэ үеын түмэн олон басагад бэреэдэй, хамтын ажа­хынуудта хаба шадалаараа хара ажал хэжэ ябаһан үхибүүдэй, мүнөө сагай төөдэй, таабайнарай түхэл шарайнь нэгэл түһөөтэй: даруу зөөлэн, хама­гые багтааһан, маанартаа, Эхэ орон­доо, элдин нютагтаа гансал һайниие хүсэһэн... 

Авторай гэрэл зурагууд