Һүүлэй хэдэн жэлнүүдэй туршада түймэр ехээр һүжэржэ, оршон тойронхи байгаалимнай, адуу малнай, бүхы зэрлиг амитадшье ямар ехэ хохидолдо ороно гээшэб. Хэр угһаа манай угсаатан Эхэ байгаалиин заршам сахижа, хуули ёһыень хазагайруулангүй ажаһуугаа. Гал гээшэ юун гээшэб, хайшан гэжэ тахихаб, ямар хандаса галда хэрэгтэй гээшэб? Эдэ болон бусад асуудалнуудта “Алтан сэргэ” гэһэн бөөнэрэй бүлгэмэй түрүүлэгшэ Будажаб Ширеторов харюусажа үгэбэ.
- Будажаб Пурбуевич! Галай аюулта ушарнуудай тохёолдоходо, хүн зон, үнэхөөрөөшье, элинсэгүүдэйнгээ захяа заршамда анхаралаа хандуулжа эхилэнхэй. Хэр угһаа хойшо буряад угсаатан Галайнгаа эзэндэ тусхай хандасатай байгаа гэдэг. Энээн тухай тодорхойгоор хөөрэжэ үгыт.
- Урда сагһаа буряад угсаатан, бүхы арадуудшье Гал гээшэ тон шухала эхитэй гэжэ ойлгодог байгаа. Гал бидэниие дулаасуулха, хооллуулха, харгы замыемнай гэрэлтүүлхэ, бузарһаа арюудхаха, бүхы аюулһаа халхалха үүргэтэй юм. Замбуулиншье хараад үзэхэдэ, алтан һайхан нарамнай газар дэлхэйе шарана. Манай угсаатанда Гал хадаа тон шухала удхатай: урдандаа хүн бүхэнэй мүндэлжэ байха үедэ галыень бадараажа, харгы замыень гэрэлтүүлдэг байгаа. Сагай ошоходо, энэ ёһолол бага-сага мартагдаа, харин зүблэлтэ үедэ бүри орхигдоо. Зүүн зүгһөө Буддын шажан нэбтэрээ, баруун тээһээ хэрээһэтэн ерээ. Тиин манай ёһо заншал мартагдаа. Хүн бүхэн мүндэлэн түрэхэдөө, Онго тэнгэриһээ бууһан эрьесэтэй.
Хүн түрэхэһөө нэгэ наһа нэмэдэг. Умай соо бии болоходоо, газар дэлхэйдэ хүн боложо түрэхэдөө, нэгэ наһа нэмэдэг гэлсэдэг. Үхибүүнэй нара харамсаарнь, тон түрүүшын галыень бадараадаг бэлэй. Энэ үйлэ угайнь дархашуул, ехэ уг холбоошо, ехэнхидээ бөөнэр бүтээдэг һэн. Үхибүүн уг гарбалаараа дамжуулһан үлгытэй байгаа. Хэды үе, хэды хүүгэд энэ үлгы соо тэнжээгдээб гэжэ тэмдэглэдэг һэн. Һаратай болоходонь, уг гарбалайнь дамжуулһан харгы алдахагүйнь тула тэнгэритэй холбоһон харгыень үлгы соо зүб баридаг юм.
Хүн тэнгэриһээ буужа, газар дэлхэй дээрэ түрэхэдөө, өөрын харгытай байдаг. Галыень бадараахадаа, ёһо заншалаа угтайнь холбожо, газар дэлхэйтэй, уг гарбалтай, өөрын табисууртай, тэмдэгтэй хүн түрэбэ; иимэ угтай, энэ газар дэлхэй дээрэ буудалтай, харгытай ябаг, хорон бузарта бү хадхуулаг гэжэ энэ үйлэ бүтээдэг һэн.
- Урданаймнай зарим ёһо заншал мартагдаа. Тиихэдээ ган гасуур, түймэрэй аюулта ушарнууд хүн түрэлтэнэй алдуу эндүүһээ болоно гээшэ гү?
- Тиимэ даа. Хэр угһаа сахижа ябаһан заншалнуудые мүнөөнэй зоной дутуу ядуугаар мэдэжэ ябаһанһаа түймэр гасаал болоно. Байгаалимнай өөрын эхитэй амиды юумэн ха юм даа. Тиимэһээ саашадаа гасаалда, аюулда орохогүйн тула алдуунуудаа заһаха хэрэгтэй. Галнай сухалдабал, ехэ аймшагтай, ямаршье юумэндэ тогтохогүй, торохогүй бшуу. Бидэ Гал заяашаар ажамидарна, бүхы наһандаа абарагдажа ябана ха юм бибди.
Хүнэй айл болоходонь, хоёрдохиёо галыень бадараадаг заншал байгаа. Шэнэ отогтой, гэртэй болоходонь, саашань дамжуулха уг гарбалай эхи табиха.
- Гал бадарааха заншал тухай ойлгуулжа үгыт даа. Хайшан гэжэ заншалаа алдангүй, эхи табидаг байгаа гээшэб?
- Хүн гэрээ барихадаа, үүдэеэ урда зүг руу харуулдаг: ехэ тэнгэридэ угтамжа болоно. Наранай элшэ туяа зүүн-урда зүгһөө ерэдэг, наран шанха дээрээ урда зүгтэ байдаг. Үүдэмнай урда зүг руу харахадаа, галнай дундаа, тоонодо, байдаг. Хүн гэртэ орожо ерэхэдээ, зүүн талаһаа эрьежэ, нара зүб тойроно.
Хүнүүд түлеэ залһаяа эртын хабараар бэлдэжэ, зундаа хатаадаг байгаа. Саашадаа ганса хуһан түлеэгээр бэшэ, мүн малайнгаа аргал хатаажа, галаа түлидэг һэн. Аргал гээшэ ехэ дулаа үгэдэг, хүндэтэй түлишэ бэлэй.
Тэнгэриин холбоотой дархашуул гал бадараадаг байгаа. Урдандаа шиирэ, зуруул, зайн галшье үгы һэн ха юм даа. Тиимэһээ гал гээшэ ганса дархашуулда байгаа. Дарханаймнай гэртэ хэтэ бии һэн. Өөрынгөө жэшээ дээрэ хэлэбэл, минии үбгэн абаһаа үлэһэн хэтэ дамжуулагдажа, намда хүрэжэ ерэһэн. Би мүнөө тэрэнээ һахюуһан болгоод, наринаар абажа ябадагби. Галаа хэтээр сохижо носооходоо, уляаһан модоной холтоһоор бадараадаг.
- Пеэшэнэй утаа хаяхаа һанахадань, уляаһан модоор галаа түлихэдэ, утаан гарахаяа болидог. Уляаһан модон удхатай гээшэ гү?
- Уляаһан модон - хорон бузарта хадхуулхагүй, хамгаалалта, даралта хэдэг модон. Энэ модоор Галай сэбэр эхи татана – муу юумэ оруулхагүй гэһэн удхатай. Гал бадараахадаа, һэргээхэдээ, арсаар, ганга ногоогоор арюудхажа, сэбэрээр, наринаар абажа ябаха. Арса хадаар ургадаг, харин ганга бүхы тала дайдыемнай бүрхөөнхэй. Ганга суглуулжа арюудхадаг, сэбэрлэдэг байгаа.
Мүн хуһан модоёо хатаадаг һааб даа. Галаа хүндэлжэ, хуурай түлеэгээр түлихэ. Модоной үзүүрээрнь галда хэхэгүй, хабшаг, шэлээбэреэр тоншохогүй – гал гомдохо. Үзүүртэй юумээр гал худхажа, гасаалжа болохогүй, хабшагаар баряад, газаа гаргажа, сохижо унтараахагүй. Үбэлдөө газаашань гаргаад, саһан соо хаяха гээшэ галаа гомдохоохо, бузарлаха үйлэ юм. Тиигэжэ хүнэй харгы хаагдана, айлшадтнай гү, али түрэлэйтнай хүн гэмтэжэ, уһанда орожо, аюулшье боложо магад. Бүхы юумэн харюулгатай ха юм.
- Галаа эдеэлүүлхэ, хооллуулха, хүндэлхэ гэдэг. Энэнь ямар удхатайб? Гал заяашые баясуулха гэнэ гү?
- Галай Заяаша бии юм даа. Үндэр Ехэ тэнгэриин Сахилгаан Сагаан тэнгэриин Солбон Буурал баабай зали татажа, харгы гаргаһан, улаан гал һэргээһэн юм. 77 тэнгэринэр тэнгэриһээ дамжажа ерэһэн Сахяадай Буурал баабай галыемнай һэргээжэ, айл аймагай отог һэргээжэ, галыень бадараадаг. Ханилһан ханяабша нүхэртэеэ, Сахали хатан эжытэеэ тон Галай эзэд болоно. Дархашуулнай галаа һэргээхэ, Сахали эжымнай тон наринаар галаа сахиха, эдеэлүүлхэ, хооллуулха, хүндэлхэ. Галай заяашад - Сахяадай буурал баабай, Сахали хатан эжы.
Галаа шара тоһоор хооллуулха гэдэг. Тоһоёо хайлуулжа, бусалгажа, галаа хооллуулха. Дасандамнайшье зула шара тоһоор бадараадаг. Тон хүндэтэй ямаршье хоол ехэ удха шанартай, сагаан эдеэнэй амта шэмэ болоно. Мүнгэн аягатай шара тоһоор, шандаган шара-улаан сайгаар хүндэлдэг. Мүн хатан хараяа үргэдэг.
- Хатан хара гэхэдээ, архи хэлэдэг гү?
- Хатан хара гэхэдээ, урдын урда заншалһаа эхитэй юм. Анхан сагта манай буряад арад нүүдэл байдалаар ажаһуугаа. Үхэр малаашье баридаггүй, ан гүрөөлөөр бэеэ тэжээжэ ябаа. Тиихэдээ Булагай хатан хара – булагай уһа тэнгэридээ үргэдэг байһан. Тэнгэри замбуулинһаа шииг нойто оруулхыень гуйжа, ган гасуур болонгүй, ан гүрөөл хоол хошотой ябаг лэ гэжэ гуйлта барижа, үргэжэ ябаа. Һүүлдэнь гэрэй амитадые үсхэдэг, үхэр малаа баридаг болоходоо, һү үргэдэг болоо бшуу. Һүнһөө гадна, сагаан табагай дээжэ, ээзгэй, зөөхэй, нэрэмэл тогооной архияа үргэжэ, эгээл уһан Хатан хара гэжэ нэрлээд, Галай эзэн заяашаяа хооллуулжа, хүндэлжэ ябаа. Гэхэ зуура, мүнөө сагта нэрэмэл тогооной архи хомор боложо, наймаанда байһан архи хэрэглэдэг болоо. Энэ архи хоротой хоол ха юм даа, тогооной архи - эм дом. Манай арад тогооной архи барихадаа, хэм соогоо уужа, ухаагаа манаруулангүй, хүн шанараа алдангүй ябаа. Мүнөө үеын залуушуулда архиин хорон тухай ойлгуулхал ёһотой. Наймаанай архи гээшэ хатуу, хүнэй бэедэ хоро хэдэг, үбшэ хабша бии болгодог хорото ундан гээшэ.
- Зай, Будажаб Пурбуевич, энэ мүнөөдэрэй хөөрэлдөөмнай хүн зондо, илангаяа ургажа ябаа залуушуулда аша туһатай гэжэ тэмдэглэе. Тиин бүхыдөө багахан тобшолон хэхэмнай гү?
- Галаймнай эхин заяа гэжэ бии. Хүн бүхэн өөрын галтай, өөрын харгытай байха ёһотой. Үри хүүгэдэй аюулгүй, гасаалгүй ябахын түлөө галаа хүндэлжэ ажаһууха шухала. Үхибүүнэй һайн, ажана тэнюун ажаһуу- хын тула галыень һэргээжэ, харгыень гэрэлтүүлжэ байха хэрэгтэй. Галнай бүхы амидаралаймнай тон шухала үндэһэ һуури гээшэ.
- Зүб даа, удаадахи дугаарта хайшан гэжэ галаа арюуханаар абажа, сахижа ябаха тухай хөөрөө дэлгэхэбди. Харин мүнөө тандаа олон уншагшадайнгаа зүгһөө халуун баярые хүргэхыемни зүбшөөгыт, һайнта даа!