Шагай мэтээр дэлхэй дүүрэн сасаран тараһан буряад арадай үри һадаһад мүнөө үедэ түрэл хэлэнһээ нэгэ бага хажуулдижа, ехэнхидээ ород хэлэндэ түшэглэн ябадаг болонхой. Гэбэшье үндэһэн буряад хэлэеэ хүгжөөхэ, улам баяжуулха, хэлэлгэдээ хэрэглэхэ талаар һүүлэй үедэ хаа-хаанагүй горитойхон ажал ябуулагдаһаар.
Адаглан харахада, мүнөө хүдөө нютагуудта ажаһуудаг багашуул юундэ ород хэлэн дээрэ ярилдадаг болооб гэһэн асуудал һанаа зобооно. Сэсэрлигтэ ябажа байһан багашуул хоорондоо мүн лэ ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэнэ. Энэ үзэгдэл олохон лэ нютагуудаар юрын байдал шэнги болонхой. Сагай эрхэ гү энэ? Сэнхир экранай янза бүриин мультфильм болон элдэб эреэн үзэмжэ муутай кино гэхэ мэтые бүри багаһаа хаража, компьютер, телефондо нялха нарайһаа “уягдана” бшуу. Янза бүриин нааданууд хүүгэдэй уураг тархида удаанаар һуурижана, тэрэнэй мэдэлдэ абтана гэхээр. Эдэ бүгэдэ анханһаа ород хэлэн тээшээ түшэглэхэ ябадалда нүлөө үзүүлнэ гэхэдэ алдуугүй.
Буряад гэртэхинтэй хүүгэд юундэ гэртээ өөһэд хоорондоо түрэл хэлэн дээрээ хөөрэлдэнэгүйб? Ород хэлэн хэзээшье хэрэгтэй, энэ бултанда мэдээжэ. Үхи хүүгэдэй хүмүүжэл гэр бүлэһөө сэхэ дулдыдадаг гэжэ баһал бултанда эли ха юм. Зарим айлай хүүгэд буряад хэлэн дээрэ хөөрэлдэхэнь эшхэбтэр, хэндэ хэрэгтэй юм гэжэ хэлэхэ байна. Хари хэлэнүүдые мүнөө үедэ шудалхань шухала, буряад хэлэн хосоржо, хэрэгсэлһээ гарантажа байна гэһэн һанамжанууд илангаяа залуу үетэнэй дунда дэлгэрэнхэй.
Зарим нэгэн жэнхэни түрэл хэлэеэ хүүгэдни мэдэжэ ябаг, шудалха ёһотой гээд арга шадал соогоо оролдоно. Жэшээлхэдэ, хотодо ажаһуудаг, хотын һургуулинуудта һурадаг хүүгэдээ түрэлхид һуралсалһаань гадуур буряад хэлэндэ һургахын тула түлбэритэ тусхай хэшээлнүүдтэ ябуулдагынь һайшаалтай. Түрэлхид, багша, үхибүүн гурбанай хоорондохи холбоо “һалаатангүй”, нэгэдээд ябабал, дүн харагдахал һэн гэжэ һанахаар.
Хүдөөдэш, хотодош ажаһууһан буряад үхибүүд юундэ “һ” үзэг хэлэлгэдээ зүб мүрөөр үгүүлжэ шаданагүйб гэһэн асуудал баһал толгойдо ороодхино. Буряад хэлэн дээрэ шада яда уншабашье, уншахадаашье, хари хэлэн дээрэ уншажа байһантайл адли үгэнүүдээ ехээр хазагайруулжа, буруугаар (акцент) үгүүлэн уншахадань энеэхээршье, урмаа хухархааршье.
Улаан-Үдэ хотын юрэнхы болбосоролой 49-дэхи дунда һургуулида мүнөө жэлэй Сагаалганда зорюулагдаһан “Баатар - 2018” урилдаанда хабаадагша хүбүүдые хаража, юунэй түлөө иимэ шэглэлээр энэ ажаябуулга эмхидхэгдэнэ юм гэжэ һанахаар байгаа. Тус һургуулида факультативна аргаар хэшээлнүүд ябуулагдадаг. Сагаалган буряад арадай һайндэр хадань урилдааншье ёстой буряад хэлэн дээрэ үнгэргэгдэхэ ёһотой байгаа бэшэ гү. Өөр тухайгаа хөөрэхэ даабарида диилэнхи хубинь ород хэлэн дээрэ, зарим нэгэниинь “түл-мал” түрэл хэлэн дээрэ “тулмаашалжа”, аргагүй ехэ хазагайруулгатайгаар танилсуулгаяа дурадхахадань, халагшье гэжэ һанахаар байгаа. Асуудал-харюугай мүрысөөндэ багшань буряадаар асуухадань, үхибүүн ород хэлэн дээрэ харюусаад лэ байна. Эндэ түрэлхидэй хамһабаригүйгөөр харюусахань хэсүү байгаа. Юундэ энээн тухай иимэ тодорхойгоор бэшэгдэнэб гэхэдэ, хотодошье ажаһуугаа һаа, буряад хэлэеэ үзэхэ гэбэл, хандасаяа нэгэ бага ондоо болгоо һаа, яадаг юм?! Багшанарай ажалай үрэ дүн бодотоороо эндэл харагдаха байна бшуу. Хэзээшье энэ үзэгдэл бүхы һургуулинуудай мүнөөдэрэй байдалтай сасуулхаар бэшэ аабза. Һуралсалай программада оруулагдаһан буряад хэлэнэй хэшээлнүүдэй сагынь хэды үсөөлэгдэбэшье, дүршэл ехэтэй багшанарай мэргэжэлтэ оролдосын ашаар амжалтанууд туйлагдаад лэ байдаг. Энэ талаар хотын һургуулинуудаар абаад үзэбэл, буряад хэлэнэй хэшээлнүүдые һуралсалай программада оруулхын тула һуралсалай эмхиин захиралһаа ба гэртэхинэй зүбшэлһөө дулдыдадаг. Һуралсалай түсэбэй ёһоор хотын зарим һургуулинуудта 2-9- дэхи, зарим тээ 5-9-дэхи классуудай һурагшад түрэлхи хэлэеэ шудалха аргатай. Долоон хоногой хугасаада 1-2 сагай туршада багша бүхэн һуралсалай стандартда үндэһэлэн, өөрын тусхай программа баримталан хүдэлдэг болонхой. Зарим һургуулинуудта “Лик Бурятии”, “Культура Бурятии” гээд нэршэһэн факультативай ёһоор хэшээлнүүд үнгэргэгдэнэ.
Буряад хэлэеэ улам хүгжөөхэ талаар ажал хэгдэдэг, хэгдэһээршье. Һүүлэй үедэ буряад хэлэн дээрэ багашуулда зорюулагдаһан мультфильмүүд олондо һайшаагдана. Багашуулай, бултанайнь танидаг гол геройнуудай үүргэ үхибүүдтэ өөһэдтэнь даалгахада бүри тааруу. Иигэжэ түрэлхи хэлэеэ багаһаа мэдэжэ, наадангаа гэхэ гү, хөөрэлдөөень абяатай болгоходоо, олон үгэнүүдые хадуужа абаха зэргэтэй.
Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй ударидалга доро эмхидхэгдэдэг “Эхэ хэлэн – манай баялиг” гэһэн наадан һүүлэй үедэ буряад хэлэнэй урагшаа дабшан хүгжэхэ хэрэгтэ айхабтар ехэ нүлөө үзүүлнэ. Эндэ багша, һурагша, гэртэхин гурбанай хоорондохи нягта холбоо, ажалай ябаса, мэргэжэлэй үрэ дүн элитээр харагдана бшуу. Түрэлхид үхибүүндээ хамһалсажа, хубсаһа хунарай талаар оролдолго гаргана. Мүнөөнэй үе сагта тааруулагдама аад, буряад маягаар оёгдоһон хубсаһаншье һаа, хүн зоной нюдэ хужарлуулдаг болоһониинь һайшаалтай. Дээрэ хэлэгдэгшэ дэлхэй дүүрэн сасаран тараһан буряадуудаймнай үндэһэн хубсаһаншье һаа хоорондоо илгаатай. Зүүн, баруун гэлтэгүй, нютаг бүхэнэй буряадуудай хубсаһан өөрсэ маягаар оёгдодог, өөрын онсо шэнжэтэй байдаг шуу. Үхибүүд нааданда бэлдэхэдээ, тэрээндэ хабаадахадаа, эрдэм мэдэсэеэ үргэдхэхын хажуугаар, юрын ажабайдалда үдэр бүхэндэ дайралдадаггүй тэрлиг, малгай, гутал, зүүдхэл гэхэ мэтые бодото дээрэнь һайн мэдэхэтэй, танихатай болоно.
Һуралсалай жэлэй түгэсхэлдэ, майн 19-дэ 24-дэхиеэ үнгэргэгдэхэеэ байһан хэмжээ ябуулгада үргэн Буряад ороноймнай олон аймагуудһаа һурагшад хабаадажа, эрдэм мэдэсэеэ шалгангаа дахяад суглархань. Хэдэн олон шэглэлээр эмхидхэгдэдэг наадан олоной һонирхол татадаг болонхой. Балшар наһанһаа түрэл хэлэеэ, арадайнгаа ёһо заншал мэдээд ябахада, хэндэшье, хэзээдэшье үлүү бэшэ ха юм. Элинсэг хулинсагайнгаа хэр угһаа даган сахижа ябаһан зан заршамые үхибүүн бүхэн өөртөө хадуужа абахадаа, үри хүүгэдтээ улам саашань дамжуулха, хөөрэн тайлбарилжа үгэхэ аргатай байха бшуу.
Хүдөө һууринда хүгшэн аба эжытэеэ үндыһэн хүбүүхэн хотын сэсэрлигтэ ябадаг болобо. Уһан буряад хэлэтэй үхибүүн дары түргэн ород хэлэндэ һураа аабза. Нэгэтэ эжынь хүбүүгээ абахадаа: “Мүнөөдэр хэр үдэрөө үнгэргэбэш, юу хээбта?”- гэжэ асууба.
- Наадаали, хонешно, би бэшэ юу хэхэ хүмбиб! – гээд тэрэнь ехэл томоотойгоор холимол хэлэн дээрэ урдаһаань харюусаадхиба.
Анна Огороднигой гэрэл зураг