​«Мэргэн һайниие, дээдэ ехэсые танихын аймаг»

Ага тойрогой уран зохёолшод

Һолонго мэтэ шэмэглээ

Агын тойрогой Ж.Балданжабоной нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй хүтэлбэрилэгшэ Батор Шагда­ровтай уран зохёолшо Надеж­да Гармаевагай хөөрэлдөөгөөр 2018 оной сэтгүүлэй 2-дохи ду­гаар эхилнэ. Бүхэдэлхэйн ирагуу найрагай үдэртэ зорюулагдаһан энэ хөөрэлдөөн соо нэгэдэлэй 70 жэлэй ажал ябуулга тухай ху­ряангыгаар үгтөө. 1947 ондо байгуулагдаһан энэ бүридэлые мэдээжэ уран зохёолшо Жамьян Балданжабон, 1967 онһоо 1992 он болотор Арсалан Жамбалон хүтэлбэрилһэн бэлэй.

Мүнөө сагта хэд уран зохёолшод тодорон гаранхай, алтан үлгы – Ага­яа суурхуулжа байнаб гэһэн асуудал илангаяа шухала ха. Нэрлэбэл, хэр үнинһөө мэдээжэ Батожаргал Гар­мажапов, Цыденжаб Цыриторон (Мухар-Шэбэртэ наһаараа байгаа­шье һаа, нютаг гээшэ нангин гэе), мэдээжэ оршуулагша Мүнхэ Очиров, Сэсэг Дамбаева, Цыбикмит Дамдин­жапова, Жаргал Жербаев (Түнхэн нютагһаа гарбалтай), Дугарма Бато­болотова, Жаргал Олзобоева, Жар­галма Жамбалова, Цындема Бабуева, Светлана Махабадорова гээд хамта дээрээ 30-аад хүн нэгэдэлдэ ороно гэжэ Батор Бадмаевич хөөрэһэн бай­на.

Эдэ авторнуудай олониинь “Буря­ад үнэндэ”, “Байгал” сэтгүүлдэ шүлэг, зохёолнуудаа толилуулжа, монгол үндэһэтэ уншагшадай дунда мэдээ­жэ болоһон, энээн тухайгаа һанажа, һайхан үгөөр дурсажа ябадагынь һайшаалтай юм. Үнэндөө дэмжэл­гэ абаһан газартаа мэндые, баяраа хүргэхэдөө, хүн гээшэ үшөө ехэ хүсэ орожо, шадал шандааһаяа нэмэжэ ябадаг ёһотой.

Агын зохёолшодой баглаа шүлэгүүд, рассказууд дугаарыемнай зундаа һалбарһан һолонго мэтэ шэ­мэглэбэл даа. Байдал зарсашоогүй, хүлгөө сэдьхэлтэй хүбүүд, хүүхэн дангина ирагуу найрагшад зохёохы эрмэлзэлдэ абтаһаар, зориһоор лэ урагшаа...

Нүүдэлшэд

Энэ дугаарһаа эхилжэ, Буряадай мэдээжэ прозаик Александр Лыгденовэй “Нүүдэлшэд” гэһэн уран һайханай-баримтата туужа толилолгоёо эхилбэбди. Монголой ха­ашуулай хоорондоо эбээ таһаржа, ехэ хёморол үзэгдэхэ сагай үеэр Халха Монголой дайдаар ажами­даржа байһан олон тоото отог зон, тэрэ тоодо сартуулнууд Ара Монго­лой дайда руу (мүнөөнэй Буряадай урда аймагуудай газар) бодхуултажа ерэһэн. Энэ ехэ нүүдэл зуугаад жэлэй хугасаа соо, 1720 ондо Хитад Ород гүрэн хоёрой хоорондохи хилын ха­агдатар шахуу үргэлжэлһэн. 1630 ондо Сэцэн хаанай аха дүү болохо до­лоон нүхэдөө дахуулжа гараһан сар­туул обогой түрүү сайд Хүлэгэ гээшэ энэ ехэ нүүдэлэй эхи табиһан гээд түүхын номууд соо хэлэгдэдэг.

“Сартуулнуудые Дунда Азиһаа Чингисхаан Монголой газар дайда руу туужа асарһан гэжэ һанадагби. Энэ домог зохёол соогоо оруулха­даа, уран һайханай-баримтата туужа гэжэ нэрлэһэмни үндэһэтэй”, - гээд, бэлигтэй прозаик тайлбарилан бэ­шэнэ.

Гүрэнэй ажалда һаатахаяа бо­лижо, наһанай амаралтада гараад байхадаа, түүхын “тогоон” соо бодо­лоо бисалгажа, уран гуурһанайнгаа хубилгаан шэдиие харуулха са­гынь тулажа ерээ ха юм даа, Алек­сандр Галсаннимаевичта. Хүлэгэ хүтэлбэрилэгшын хүлгөөтэ замаар захын газар, Ара Монгол руу арад зо­ноо хүтэлһэн тухайнь уншаха гээ һаа, энэ дугаараймнай хуудаһануудые һэхэн һонирхыт гэжэ уряалнабди.

“Буряадай уран зохёолшодой шэнэ бүтээлнүүд” гэһэн гаршаг доро Нина Ленхобоева-Артугаева­гай “Афган дайнай дэбтэрһээ” гэһэн хэһэг шүлэгүүд толилогдоо.

Манай литэ

Иимэ ниитэ гаршаг доро Буря­адай элитэ ирагуу найрагша Даша Дамбаевай 80 жэлэй, Буряадай мэ­дээжэ прозаик Цыден-Жап Жимби­евэй 90 жэлэй ойдо зорюулагдаһан статьянуудые мүнөө Москва хотодо ажаһуудаг Андрей Румянцев бэшээ юм. Оршуулгыень Надежда Гармае­ва хэһэн байна. Дурсалганууд хэзэ­эдэшье сэнтэй. Зохёолшодой дүрэ шарай үе залган мүнхэлхэ гээшэ бу­янтай һайхан хэрэг.

Яхад зохёолшо – хүндэтэ айлшамнай

Ород Уласай можонууд хоорон­дын зохёохы харилсаа хүгжөөхэдэ, оршуулганууд угаа удхатай гээшэ. Саха-Яхадай уран зохёолшо Евдокия Иринцеева-Огдо олон тоото номуу­дай автор, Яхад Уласай «Кэскил» сониной ахамад редактор юм. 2016 ондо Лондондо үнгэргэгдэһэн “Нээ­мэл Еврази-2016” гэһэн мүрысөөндэ “Мамонтёнок Мэник” гэһэн онто­хонуудайнь ном илажа, хүүгэдтэ зорюулагдаһан эрхим зохёол гэжэ нэрлэгдээ һэн. Евдокиягай зохёохы ажал ябуулгые буряад уг гарбалтай нүхэрынь Александр Сократович Иринцеев үнэн зүрхэнһөө дэмжэдэг заншалтай.

Яхад уран зохёолшод ехэ эдэб­хитэй, зоригтой, уласхоорондын хэмжээндэ зохёолнуудаа табидаг заншалтай. “Байгал” сэтгүүлдэмнай Евдокия Иринцеева-Огдо «Дуратай хадаа, дуранһаань бү арса” гэһэн мүнөөнэй ажабайдалһаа һабагшатай туужаяа дурадхаа юм. Сэтгүүлэй ха­рюусалгата тушаалтан Надежда Гармаева энэ туужые оршуулаа.

Монголой уран зохёолшодой бүтээлнүүд

Үе сагууд соогуур удха үнгэеэ хэ­зээдэшье буурахагүй, хэлбэришэгүй сэнтэй зохёолнууд монгол туурга­та арадуудай һан жасада бии гээ­шэ. Чадраабалын Лодойдамбын “Тунгалаг Тамир” роман хэзээ ун­шаа бэлэйбибди? Һургуулиин ша­бинар ябахадаал ааб даа. Ухаандаа шэнээр һэргээн уншаха гэхэдэ, энэ ном номой сангуудташье үгы шахуу болонхой, тиимэһээ монгол бай­далые сэсэгы гоёор, сэсэн оньһон үгэнүүдтэйгээр, аажам үргэнөөр, абьяас һайханаар харуулһан зохё­олые дахинаа уншахадаа, ондоо нюдөөр, ондоо мэдэрэлээр сэдьхэл­най халина бэшэ гү? Энэ ехэ захатые шэнээр мэдэрэн уншыт, заатагүй ху­жарлахат, заяагаа баяжуулхат.

Монголой алдарта ирагуу най­рагша Ринчинэй Чойномой “Буряад” гэһэн найраглалда талархалай ха­рюу болгон, Монголой буряад гар­балтай эрхэтэн Лубсанай Оюунсэ­сэг “Сэмжүүхэй” гэһэн шүлэглэмэл поэмэеэ дурадхаа юм. “Буряад” най­раглалай бэшэгэй маягта тааруулан, инагай ошо бадаруулан гулгуулһан мүрнүүдыень Р.Чойном үнэхөөрөө дуулаһан, соносоһон һаа, сэдьхэлээ хэды халяан баясаха һэм...

Бараг даа гэһээр байтарни,

Барантаба гээшэ ха, наһамни.

Чойномни гэһээр ябатарни,

Шортоо түрмэдэ һалаа гэлсэбэ.

Үбдэжэ, зобожо тулиһыешни

Хожомой хожомынь дуулаа һэм.

Забдажа эльгээһэн захяануудайш

Засагта хаагдаһыень мэдээ һэм.

Үлгэн дайдадаа ханилха

Үйлэ табисуурай дутаа хада,

Үндэр хүхэ тэнгэридээ

Хун шубууд болоод уулзуужамди –

гээд, Л.Оюунсэсэг халуун инаглалай мүрнүүдые һубарюулна.

Гутай нютагай домогууд

Эрдэмтэн Г.Н.Очирова арадай аман үгэ суглуулха, дасануудай түүхэ, бөө шажаниие шэнжэлэн шу­далха талаар ехэ хэмжээнэй ажал хэһэн намтартай. Ш-Н.Хубитуевай “Хори буряадай түүхэ”, “Бишыхан записка”, “Шэдитэ хүүр”, “Аршаа­най дуһал”, “Миларайбын намтар”, Агван Доржиевай “Дэлхэйе той­рожо бүтэһэн домог” гэһэн суута номуудые хуушан монголшо эр­дэмтэн оршуулһан габьяатай. Энэ удаа түрэл Бэшүүр аймагай Гутай һууринайнгаа үбгэд, хүгшэдһөө 1975 ондо буулгажа бэшэһэн һонин домогуудаа сэтгүүлдэмнай толилуулхы­ень дурадхаа һэмди.

Буддын шажаниие шэнжэлдэг хубилгаан эрдэмтэн Б.Д. Дандарон Г.Н. Очирова (зүүн гарһаа), Н.Д. Болхосоева шабинартаяа 1972 он

“Хайрата үбгэд, хүгшэдтэйгөө дахинаа уулзаһан, нюур шарайень хаража байһандли болоноб. Ур­дандаа ямар мүргэлтэй байгааб, үнэншэмөөр, үнэншэхөөр бэшэшье домогууд, хаана, хэзээ юу дуулаһанаа нюунгүй хөөрэһыень бэшэжэ абаа һэм”, - гээд, Галина Номогоновнагай хөөрэхэдэ, “Эртынгээ домогуудые суглуулһантнай эрдэни-зэндэмэни мэтэл...” гэжэ үнэн зүрхэнһөө дэмжэ­эбди.

Гутайн баабай – ороной тэнгэри,

дайдын эзэн.

Даашагүй дамбартай,

Дабашагүй нугалууртай,

Хун сагаан хони

Хубилгажа байналби,

Хуби заяа эрижэ байнаб,

- гэжэ урдын бөө бөөлэгшэ бэ­лэй гэжэ Бадма Очиров (1895 оной) хөөрэжэ үгэһэн байна. Иимэ хөөрөөнүүд олон. Түгэсхэлынь уда­адахи дугаарта гараха.

Эртэ урдын оюун ухаанай сан нөөсэһөө Гунгаажалцанай «Эр­дэниин сан субашид» толилолго дугаарһаа дугаарта үргэлжэлһөөр. Энэ удаа «Мэргэн һайниие, дээдэ ехэсые танихын аймаг” гэһэн хэһэг үгтэбэ.

Эгүүридэ һайн хүндэ үшүүхэн туһалбал,

Эгүүридэ тэрэнииень мартангүй,

ашыень харюулаад,

Эртэ сагта ундаа хүрэһэн хаанда

Нэгэ долоогоно үгэһэн хүн

Эсэстээ тэрэ хаанай түрын

дундуурые эзэлһэн үльгэр мэтэ.

***

Магтахадань, дэмы баярлан

хүхирүүтэнгүй,

Муушалхадань, дэмы хонсорон

шантарангүй,

Магад, өөрынгөө һайниие

алдангүй ябаха гээшэ

Манлай һайн хүнэй жама

ёһын шэнжэ.

– гэһэн иимэрхүү удхатай мүрнүүд сан субашидые шэмэглэнэ.

Галина БАЗАРЖАПОВА-ДАШЕЕВА, “Байгал” сэтгүүлэй эрхилэгшэ