​Буряад араднай бэлигтэй даа!

Үзэсхэлэнэй үедэ

Буряад Уласай Үндэһэтэнэй музейн дэргэдэ “Алтар­ганые угтуулан” гэһэн үзэсхэлэн-харалган дэлгэг­дээ. Хоёр үдэрэй туршада үргэлжэлһэн энэ хэмжээ ябуулгада уран гартанай бүтээлнүүд табигдаа.

Бүгэдэ Буряадаймнай “Алтаргана” наадан хоёр жэ­лэй нэгэ удаа үнгэргэгдэдэг заншалтай. Энэ ехэ наадан­даа бэлдэжэ, хэдэн шэглэлэ­эр мүрысөөнүүд, харалгану­уд эмхидхэгдэдэг. Тээмэндэ дуунай, үльгэршэдэй, ара­дай аман зохёолой, данги­нанарай, уран оёдолшодой болон бусад харалганууд үнгэрөө бэлэй. Тэндэ илаг­шад Эрхүү хотодо мүнөө жэл үнгэргэгдэхэ “Алтарга­на” нааданда Буряад ороноо түлөөлхэ эрхэтэй болоо.

Гар урлалай бүхы янза бо­лон һалбаринуудай бүтээлнүүд энэ үзэсхэлэндэ хаба­адаба. Дүн хамта 500-гаад ажал музейн 3 томо танхим соо дэлгэгдээ. Уран гартанай бүтээлнүүдэй үзэсхэлэниие Буряад Уласай соёлой сайд Соёлма Дагаева нээгээ.

- Мүнөө жэлэй энэ ха­ралган “Музейдэ һүни” гэһэн хэмжээнтэй тудаа. Та­анад, уран дархашуул, му­зейн ажалтай холбоотойт: бүтээлнүүдтнай музейн үзэсхэлэндэ дэлгэгдэдэг. Тиин харагшадай нюдэ ба­ярлуулжа, сэдьхэлдэмнай һайхан бодол, хүсэл, эрмэл­зэл түрүүлдэг. Жэл бүхэндэ ажалнуудыетнай хүлеэн абадагбди. Юундэб гэхэ­дэ, таанад угсаатанаймнай соёл урлалай хэзээ нэгэ­тэ мартагдаһан ямар нэгэ һонин зүйл заатагүй харуулдаг гээшэт, - гэжэ Соёлма Ба­яртуевна тэмдэглэбэ.

Харалган-үзэсхэлэн дүрбэн шэглэлээр үнгэргэгдөө: модоор, түмэрөөр, зөөлэн эдээр (мориной дэлһэн, һэеы, бүд, арһан) уран бүтээл болон буряад зураг гээд хубаарилагдаа.

Үзэсхэлэн оройдоол хоёр үдэрэй туршада дэлгэгдэ­эшье һаа, “Музейдэ һүни” хэмжээнтэй тудажа, ехэ олон зон тэрэниие хаража шадаа. Арадай уран бэлигэй уласай түбэй уран зурагай таһагые даагша Саржана Эрдынее­вагай тэмдэглэһээр, “Алтар­гана” нааданда хабаадаха дуратайшуул жэл бүри олошоржол байдаг.

- Мүнөө жэлэй харалган­да Захаамин нютагай суута дархашуул Нохоровтоной уг залгамжалагша Билигто Но­хоров түрүүшынхиеэ хабаа­дана. Уран дархан мүнгөөр зүйлнүүдые бүтээдэг юм. Ажалнуудые харахадаа, мүнөө жэл заатагүй шүүхэбди гэжэ найдахаар. Мүн “Буряад зураг” гэһэн шэглэлээр ехэ олон бүтээлнүүд дурадхаг­даа, - гэжэ Саржана Дашини­маевна мэдээсэбэ.

Арадай уран бэлигэй уласай түбэй дэргэдэ ур­данай буряад уран зура­гай дүршэлтэ хэшээлнүүд һүүлэй хэдэн жэлнүүдэй туршада эмхидхэгдэдэг. Тэрэ һуралсалда Буряадаймнай уран зураашад, уран гар­тан хабаадуулагдадаг. Энэ һургуули гараһан уран зу­раашад Инна Гомбоева бо­лон Алтына Намсараева тус шэглэлээр уран зурагай ехэ һонин ажалнуудые энэ ха­ралганда табяа. Мүн лэ Бу­ряадтаа мэдээжэ болоһон модошо дархан мүнөө жэлэй харалганда һонин ажалну­удые дурадхаа. Арадай ёһо заншалда зорюулжа, модо­ор дархалһан бүтээлнүүдые харахада, юрэ гоёшоохоһоо гадна һонин мэдээсэл абама­ар, гүнзэгы ехэ удха шанары­ень ойлгомоор байна.

Үзэсхэлэндэ буряад ара­даймнай уран дархашуу­лай ямар бүтээл үгыб даа! Үнэхөөрөөшье, эдэ бүгэдые хаража байхадаа, буряад уг­саатамнай ямар бэлиг шада­баритай, ямар уран гартай, ямар баян һанал бодолтой гээшэб гэжэ гайхан бахарха­хаар.

Мухар-Шэбэр аймагай Галтайн дунда һургуулиин багша Цындыма Бальжи­нимаева хониной нооһоор бүтээһэн зүйлнүүдые табяа.

Багша хоёр жэлэй турша­да һургуулиингаа үхибүүдые иимэ юумэндэ һургана. Хөөрэлдэһөөр байтараа, уран гартанай энэ бэлиг дамжу­улха үхибүүдшье үсөөрөө юм байна гэжэ мэдэбэбди.

- Анхан минии ангида 16 басагад ябажа, уран оёдол­до һурадаг һэн. Мүнөө дунда наһанай оройдоол 4 басагад үлэнхэй. Һургуулидамнай бү- хыдөө 47 һурагшад һурана, - гэжэ багша мэдээсэбэ.

Тиибэшье тэрэ байһан үхибүүдтээ мэдэхэ эрдэ­мээ, шадаха дүршэлөө дамжуулһан байна.

Уран гартан үзэсхэлэнэй үедэ дүршэлэй хэшээлнүүдые харуулаа. Ярууна ай­магай Үльдэргэ нютагай уран зурагай багша Цыренханда Цыдыпова ташуур гүрэжэ, бултаниие һонирхуулба. Тэрэ “Алтарганада” хэдэн дахин хабаадаһан юм. Уран дархашуулай бүтээлнүүдээр ехэ һонирходог.

- Ямар юумэн дэлгэгдэнэгүйб гэжэ элирүүлээд, мүнөө жэл хониной нооһоор энэ хибэс бүтээгээб. Гурбан хониной нооһон ороо, бүхэли зунаа хээб, ехэ ажалтай юу­мэн. Ёһо заншал һургуулида заадаг хадаа өөрын һуралсалай түсэл зохёонхойб. Тиигэжэ үхибүүдтээ заадаг зүйлнүүдые эндэ нэхэжэ, зу­рагта оруулааб. Найман та­хил, манай эндэхи ургамал­нууд, амитад, Эрын гурбан наадан эндэ зураглагданхай, - гэжэ багша тайлбарилба.

Буряадтаа мэдээжэ болоһон, дүрбэн тэгшэ бэлигтэй Цыпелма Батурова бүтээһэн хүүхэлдэйнүүдые дэлгэнхэй.

- “Тоонто” ансамбльтай хари гүрэнөөр гастрольдо ябахадаа, элдэб янзын ду­расхаалай бэлэгүүдые болон хүүхэлдэйнүүдые дархалжа, бага-сага наймаа хэдэг бай­гаабди. Тиигэжэ 18 жэлэй туршада хүүхэлдэйнүүдые бүтээнэб. Ехэ һонин юумэн даа: нэгэ хүүхэлдэйн нюдэн гунигтай, нүгөөдэнэйнь ню­дэн баяртай болохо. Тэдээн­тэеэ хөөрэлдэхэһөө наана­хан бүтээхэш. Олон янзын болодог. Илангаяа мүнөө сагта буряад хэлэ мэдэхэгүй үхибүүдэй наадахаар, хэлэ шудалхада хэрэгтэй хүүхэлдэйнүүд бии, - гэжэ Цыпелма Цыдендоржиевна хөөрэнэ.

Үзэсхэлэн түгэсэбэшье, “Алтаргана” нааданай харал­ганда хабаадаха дуратай­шуулай ажалнуудые шэлэн абалга үргэлжэлхэ юм.

Уран гартанай уран бүтээлнүүд дура буляана

Уран гартанай харалганай шүүгшэдэй бүлэгэй гэшүүн, арадай уран бэлигэй ажал ябуулагшадай холбооной түрүүлэгшэ Надежда Донсоруноватай үзэсхэлэнэй үедэ уулзажа, һанамжаарнь һонирхоһон байнаб­ди.

- Надежда Галсановна! Та 2002 онһоо “Алтаргана” нааданай харалганда Буряадай түлөөлэгшэдые шэлэн абалгада хабаадалсанат. Мүнөө жэлэй харалган урдахи жэлнүүдэйхидэ орходоо, юугээрээ ондоо гээшэб?

- Мүнөө жэлэй үзэсхэлэн юугээрээ онсоб гэхэдэ, эндэ буряад арадаймнай урлалай бүхы шэглэлнүүд эл­бэгээр дурадхагданхай. Олон янзын шэглэлэй бүтээлнүүд нюдэ баярлу­улна. Сэхыень хэлэхэдэ, мүнөө сагай дархашуулда урлахада бэлэн болоо: элдэб хэрэгсэлнүүд, түхеэрэлгэнүүд элбэгээр наймаанда байдаг. Харин урдандаа гар дороо байһан лэ юумэ­эр зохёожо, хэрэгтэй юумэеэ бэдэр­жэ бүтээдэг байгаа бшуу.

- Танай һанамжаар, ямар зүйл һүүлэй жэлнүүдтэ һэргээгдээ гээшэб?

- Һүүлэй үедэ түмэршэ дархашуул ехэ олон болоо. Эндэ Даша Намдаковой амжалта бусад дархашуулые зоригжуулжа болоо. Зүблэлтэ са­гай үедэ би түмэр шудхаха үйлэ тон хүшэр, орёо гэжэ һанадаг һэм. Теэд ехэ нарин, һонирхолтой ажалнууд эндэ дэлгэгдээ. Би Юрий Эрдынее­вэй ажалнуудые ехэ һайшаадагби. 2016 оной “Алтарганада” ехэ һонин бүтээл харуулаа һэн. “Жэргэмэл” гэжэ нэрэтэй, зүгөөр тэндэнь дүрбэн дүрсэ: үбгэн, аша хүбүүн, морин, но­хой. Наһатай үбгэжөөл өөдэн гараа үргөөд, юуб даа заажа байна. Бэшэ­ниинь булта тэрэ зааһан зүг руунь харанхай. Жэргэмэл үгы. Гэбэшье бүтээлэй удхаар жэргэмэл дээрэ жэргэн ниидэжэ, дуугаа дуулажа байһандал үзэгдөө һэн. Иимэ нарин, гүнзэгы удхатай ажалнууд байна.

- Мүнөө ямар бүтээл дурыетнай буляагаа гээшэб?

- Хүн бүхэнэй дура һанал он­доо гүб даа. Тэрэ пулхагар хасартай хүүхэлдэйнүүд ямар хөөрхэн гээшэб! Хасархануудыень таалажал байха­ар. Вероно хотодо гэрэй сонхо доро Джульеттын дүрсэ табяатай. Тэрэ­ниие эльбэһэн хүн инаг дуратай, жаргалтай болохо гэжэ ямар нэгэ һанаамгай хүн зохёогоо. Тиихэдэнь хүгшэн залуугүй ута ээлжээндэ зог­содог. Харин иимэхэн пулхагар ха­сартай хүүхэлдэйнүүдые табяад, тэ­дэниие эльбэһэн хүндэ аза талаан, зол жаргал ерэхэ гэбэл, олон зоной анхарал татаха, аяншалагшадые һонирхуулхал. Үшөө ямар гоё хибэс бүтээгдэнхэйб! Иимэ ажал би хаана­шье хараагүйб. Худалдажа абамаар­шье һайхан зүйл байна.

- Һайнта даа, Надежда Галса­новна!

Түмэр шудхажа дархалһан бүтээлнүүд