Хүдөө ажахынуудые тусгаар бэрхээр хүтэлбэрилһэн Ажалай Улаан Тугай орденой кавалер, Буряад Уласай хүдөө ажахын габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Түнхэн аймагай хүндэтэ эрхэтэн Лопсон Найданович Шагдуров Буряадаймнай түрүү хүнүүдэй тоодо орохол ёһоороо ороно. 1933 оной июниин 4-дэ түби дэлхэйн шэмэг болохо Түнхэн аймагай Шэмхэ һууринда тэрэ үнэр баян бүлэдэ түрэһэн. Агуу дайнай хатуу үе сагта үхибүүн наһаниинь тудаа болоно. Тиимэһээ нютагтаа үлэһэн эжынэртэй, үбгэд хүгшэдтэй хамта үхибүүд ажаллажал мэдээ гүб даа. Карл Марксын нэрэмжэтэ колхоздо Лопсон Найданович али бүхы ажалда ябаа. Арбан дүрбэтэйхэн байхадаа, «1941-1945 онуудта Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда аша габьяата ажалай түлөө» гэһэн медаляар шагнагдаһан.
АЖАХЫН АМЖАЛТА
1957 ондо Буряадай хүдөө ажахын дээдэ һургуули түгэсхэһэнэй удаа Молотовой нэрэмжэтэ колхоз руу ажаллахаяа эльгээгдэһэн. Тэрэ колхоз хожомынь Туранай “Искра” колхоз гээд нэрлэгдэһэн юм. Тэндэ Лопсон Найданович ахамад зоотехнигээр – захиралай орлогшоор хүдэлхэдөө, тэрэ үеын эрилтэдэ таарама һүнэй фермэ хоёрхон жэлэй туршада байгуулжа шадаа. Тиихэдээ ехээр һү үгэдэг симментал үүлтэрэй үнеэдые Сэлэнгэ аймагһаа асаруулhaн байна. Гадна нарин нооһотой хонидые үсхэбэрилжэ эхилээ. Тэдэнээ хэмэл аргаар хээлитүүлдэг болгоо. Хүдөө ажахын кандидат Николай Семёнович Вахрушевай, мүн дүршэл ехэтэй колхозой түрүүлэгшэ Сыдып Балданович Бильдуевай хүтэлбэри доро үүлтэр һайжаруулгын талаар ехэхэн ажал ябуулһан. Шэмэ ехэтэй ногоотой холын бэлшээридэ малынь зуһадаг боложо, мяханай хэмжээн нилээд дээшэлһэн. Тиигээд мяхаяа гүрэндэ тушааһанда орходоо, таба-зургаа дахин үлүү сэнгээр Эрхүү можын Горкоопторг руу оруулжа эхилээ. Тиигэжэ ажалшадтаа һайн салин үгэдэг болоо. Хэрбэеэ бусад ажахынуудта ажалта үдэрэйнгээ түлөө хүдэлмэрилэгшэд 10-11 мүнгэ абадаг һаань, “Искра” колхоздо аяар 8 түхэриг үгэдэг байгаа бшуу.
Иимэ ажал ябуулагдажа, “Искра” ажахын хүдэлмэрилэгшэд үндэр үрэ дүнгүүдые туйлаа, түрүү зэргэдэ гараа, олоной хүндэдэ хүртөө һааб даа. Тэрээндэнь горитой ехэ нүлөө оруулһан Лопсон Найданович Жэмһэг һууринда шэнээр байгуулагдаһан “Саяанай” совхозой управляющиин тушаалда дэбжүүлэгдээ.
ОЛОНОЙ ТҮЛӨӨ ОРОЛДОО
1950-60-аад онуудта гүрэнэй толгойлогшо ябаһан Никита Хрущёвой эрид эгсэ шиидхэбэринүүдһээ боложо, хүдөө нютагуудта ажаһуухань бэрхэтэйшэг болоо бэлэй. Үмсэдөө үсхэбэрилдэг малайнгаа тоо нэгэ толгой болотор хороохо, үбһэ хуряадаг сабшаланаа ажахын мэдэлэй болгохо гэхэ мэтэһээ эхилээд, бодомжогүй захиралтанууд дээрэһээ тохогдодог байгаа. Ажал хэхэ түлэг наһандаа ябаһан нилээн олон зон мүнгэнэй хойноһоо Хойто зүг руу нүүгээшье һааб даа. Тиихэдэнь колхозуудта хүдэлхэ хүнүүд үгы шахуу боложо эхилээ гээд, мүнөө ветеранууд дурсан һанадаг.
Эгээл тиимэһээ Түнхэнэй Тоорын “Коммунизмын зам” гэжэ колхоз шахардуу байдалда ороод байгаа. 1961 оной февраль һарада найдал түрүүлһэн залуу хүтэлбэрилэгшэ Лопсон Шагдуровые энэ ажахын түрүүлэгшээр һунгаһан, юундэб гэхэдэ, 28-тайхан шударгы хүбүүн колхозой ажал зүбөөр табижа, олзотой болгожо шадаһан байна. Бэрхыень ойлгоһон Зүблэлтэ намай райком дааһан ажахыень хүшэр байдалда оронхой хүршэ колхозтой ниилүүлхэ гэжэ шиидэһэн. Тиигэжэ Ленинэй нэрэмжэтэ колхоз байгуулагдажа, түрүүлэгшээрнь Лопсон Найданович томилогдоһон.
Залуушье һаа, дүршэлтэй залуу хүбүүн колхозой түрүүшын суглаан дээрэ үмсэдөө хоёр толгой үнеэ бариха, мүн сабшаланайнь хэмжээ дээшэлүүлхэ гэжэ шиидхэбэри гаргаа. Эгээл олзотой һалбари хүгжөөжэ, ажахынгаа үри шэрэ хаажа шадаһан.
Залуу хүтэлбэрилэгшэ хаяанай шахуу байһан һандархай фермэнүүдые шэнэлээ, унаа заһабарилдаг мастерской байгуулаа. Малай тэжээлэй шанар дээшэлүүлхэ талаар ажал ябуулаа гээд, тэрэ үедэ сугтаа хүдэлһэн үетэниинь дурсана.
Тиигэжэ ажал хэрэгтээ шалгарһан түрүүшүүл элирээ һааб даа. Бүтүү гэжэ газарта хониной фермэ баригдажа, хажуудань зелёонхо таригдадаг болоһон. Ахамад хонишон Гатаб Шойбонов ажалдаа харюусалга ехэтэй байһан. 10-аад жэлэй туршада зуун хонинһоо 120 гаран түл абажа, һайн дүнгүүдые харуулдаг һэн. Нэгэ хонинһоонь 4,7 килограмм нооһон хайшалагдадаг байгаа. Тиигэжэ Ленинэй хоёр ордендо хүртэһэн юм. Иимэ үндэр дүнгүүдтэй хүдэлмэрилэгшэд олон байһан.
Лопсон Найданович ажахын түрүүлэгшэ байхадаа, Тоорын һургуулиин гурбан дабхар байшан барюулһан юм. Тэрээндэнь нютагаархин ехэ баяртай байдаг. 1965 оной эсэс багаар Лопсон Найданович шэнэ тушаалда дэбжүүлэгдэһэн. Хэрэнһээ Монгол хүрэтэр 100 километр зайда оршодог Туранай совхозой мүндэлхэдэ, түрүүлэгшээрнь томилогдоһон. Шэнэ ажахы эмхидхэн байгуулхын тулада, тон ехэ ажал ябуулһан. Ажалшадаа гэр байраар хангаха, хүүгэдэй сэсэрлиг, соёлой байшан бариха гэхэ мэтэһээ эхилээд, үргэн хэмжээнэй ажал эрхилһэн. Үйлэдбэриин талмай дээрэ 25 унаагай багтаха гараж, МТМ, орооһо таряагаа хадагалха газар болон бусадые барюулаа. Гадна һүнэй фермэнүүдтэ һаалиин хэрэгсэл, шабааһа шэбхэ арилгаха оньһон түхеэрэлгэнүүдые тодхоһон байна. 1965 ондо Түнхэн аймагай Шэмхэ гэжэ нютаг хүрэтэр лэ зайн гал дамжуулаатай байгаа. Тиихэдэнь Москваһаа СССР-эй зайн галай сайд А.В. Непорожниие Лопсон Найданович совхоздоо хүлеэн абажа хүндэлһэн юм. Тиигэхэдээ зайн галаар хангахыень гуйһан юм. Үндэр тушаалта сайд энэ асуудалые өөрынгөө шанга хиналта дороо абаад, энэл жэлэй ноябрь һарада бодотоор бэелүүлжэ шадаа. Тиигэжэ Шэмхэһээ саашаа зайн галтай болоһон юм.
Лопсон Найдановичайл аша оролдолгоор Хойтогол руу ошохо хүүргэ баригдаһан. Урид тиишээ хүрэхэнь ехэ хүндэ байгаа бшуу.
Нютагай уларил һайн мэдэдэг мэргэжэл ехэтэй ударидагша тула казах үүлтэрэй эбэртэ бодо малай Хойтогол, Туран, Монда гэһэн нютагуудта тааража бэлшэхыень ойлгожо, имагтал энэ үүлтэр шэлэн үсхэбэрилдэг болгоһон. Тиигэжэ совхоз олзо оршотой болоһон, үндэр дүнгүүд элиржэ эхилээ. Тэрэл үедэ ажалдаа онсо шалгарһан зон олондо мэдээжэ болоһон.
Намай шиидхэбэреэр, Лопсон Найданович Түнхэн аймагай хүдөө үйлэдбэриин бүтээл абадаг гүрэнэй ахамад инспекторээр томилогдоһон юм. Тиигэжэ ажахынуудай буйлуулһан эдеэгээ гүрэндэ олзотойгоор тушааха хэрэгтэнь хам оролсожо, баһал олоной хүндэдэ хүртэжэ ябаа.
Түнхэнэй домог суута түрүүлэгшэ Лопсон Найданович Шагдуровай олоной түлөө оролдожо, хэһэн хэрэгынь иимэл даа.