​Баргажан Түхэмэй академик

Никита Хрущё­вой партиин 1-дэхи секре­тарь байха үедэ ехэ-ехэ ажахы­нууд байгуулагдаа. Тиигэжэ 1969 ондо Хурамхаанай совхоз бии боложо, тэрэнэй хүтэлбэрилэгшөөр Вандан Бадмаевич Ба­заров томилогдобо. Тэрэ сагта Дээдэ Барга­жанда (мүнөө Хурам­хаанай аймагта) В.И. Ленинэй ба М.И. Кали­нинай нэрэмжэтэ кол­хозууд ба Хурамхаанай совхоз ородог hэн. Дэ­рээн, Гаарга ба Сахули совхозой таhагуудай тоодо орогшо бэлэй. Тиихэдээ мүнөө баhал Хурамхаан аймагай хахадhаа ехэ хубииень эзэлдэг байгаа.

Борис Вандановичай түрэhэн нютагынь Хурамхаан тосхон бо­лоно. Тиихэдэ Вандан Бадмаевич Хурамхаан аймагай партиин хо­ёрдохи даргаар хүдэлдэг байһан юм. Ажахын даргаар хоёрдохиёо ерэhэн гээшэ.

Тэдэнэй эсэгэнь Базаров Ван­дан Бадмаевич Буряад Уласта олониитын ба улас түрын ажаябуулагша. Мэдээжэ сэтгүүлшэн Павел Натаев «О жизни и вре­мени» гэжэ ном соогоо бэшэнэ: «Вандан Бадмаевич - бэрхэ хүн. Бодомжолжо, шэнжэлэл хэжэ hураhан, өөрын hанал бодолтой. Совет засагай үедэ тиимэ зондо хүшэр хүндэнь гайхамаар бэшэ hэн. Хүдэлмэришэ, олоной ажа­лай түлөө хам орожо ажалладаг, нүхэдтөө, хамта хүдэлhэн зондоо хүндэтэй ябадаг бэлэй».

Энэ статьягай автортай хэды дахин Вандан Бадмаевич ветера­нуудай госпитальдо арга абаа. Нэ­гэтэ ветеранай госпитальдо нэгэ палатада хэбтээд, хөөрөөшыень мартангүй hанажа ябадагби: «Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үедэ үетэн басагада­араа бааржада хонидые ашаад, Посельск хүрэжэ, Уланай колхо­зой зүгһөө гүрэндэ тушааха бай­гаа. Талаан болоходоо, тэдэнэй бааржада Баргажанай Адагhаа арга абаhан сэрэгшэд hуужа, тэ­дэнэй ашаар урбалдангүй, баар­жань Посельск тосхоноо хүрэжэ, хонидоо гүрэндэ тушаагаа. Эхэнь зүдэршэhэн хүбүүнэйнгээ орожо ерэхэдэнь, үхөө гэжэ тоолоһон аад, мэдээгээ алдан унаба», ― гэжэ Вандан Бадмаевич хөөрэдэг бэлэй. Вандан Бадмаевичай хани нүхэр Цыренова Вера Маланов­на болоно. Тэдэнэй хүбүүд: Баир, Валерий, Борис.

Мүнөө Борис Ванданович ту­хай хөөрэнэб. Тэрэ 1960 ондо Хурамхаан тосхондо түрөө. Улаан-Үдын 1-дэхи hургуули дүүргэhээр Буряадай багшанарай дээдэ hургуулиин түүхын, хэлэ бэшэгэй таhагта орожо hураhан байна. 1981 ондо дээ­дэ hургуулияа улаан дипломоор дүүргээд, хоёр жэл комсомолой эмхинүүдтэ хүдэлөө. 1983 ондо Валентина Владимировнатай хуби заяагаа ниилүүлжэ, хожо­мынь тэдэнэр Виктор ба Алек­сандр хүбүүдые тэнжээгээ. 1984-1987 онуудаар Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй дэргэдэхи аспи­рантура дүүргэжэ, түүхын эр­дэмэй кандидадай нэрэ зэргэдэ хүртэбэ. Удаан татангүй, 1990 ондо түүхын доктор болобо, гушаад наhандаа тиигэжэ за­луу докторнуудай дунда ёhото hуурияа эзэлбэ.

25 жэлhээ үлүү Борис Ван­данович эрдэмэй түбэй инсти­тудай хүтэлбэрилэгшэ ябаа. Эр­дэмтэд мүнөө Монгол орониие шудална, буддын шажан болон Түбэд орониие шэнжэлнэ. Эрдэ­мэйнь гол шэглэлынь Түб Азиин түүхэ ба соёл, нүүдэл байдалтай гүрэнүүдые шэнжэлгэ болоно гэ­эшэ. Мүнөө сагта дээдэ hургуули хүгжэнэ, хани барисааниинь бэхижэнэ. Монгол, Хитад, Энэд­хэг ба ондоошье гүрэнүүдээр Борис Ванданович ажалаараа ябажа, хэды сагаа эдихэ болоноб даа. Элдэбын суглаанууд, олон эрдэмэй хэрэгүүд. Б.В. Базаров 224 эрдэмэй хүдэлмэриин ба 17 монографиин автор болоно. Тэрээнhээ гадна тэрэниие баг­шамнай гэдэг эрдэмэй доктор - 14 хүн, эрдэмэй кандидат - 28 хүн гээшэ. Борис Вандано­вичта Буряад Уласай габьяата ажал ябуулагшын нэрэ олгобо (1998), Гүрэнэй шангай лауреат (2002), эрдэмтэ В.А. Коптюгай дурасхаалда зорюулагдаhан «Ве­ликий учёный и патриот» гэһэн медаляар шагнагдаба, Хитад гүрэнэй хоёр дээдэ hургуулиин «Хүндэтэ профессор» гэжэ нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй. Монголой эрдэмэй академиин алтан ме­даляар (2006), Хани барисаанай орденоор (2007), Чингисхаа­най «Алтан гадаhан» гэжэ орде- ноор (2011), “Монголой габьяата ажал ябуулагша” (2013), “Монголой нүүдэлшэ арадай хүндэтэ гэшүүн” (2014) гэһэн нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэнхэй. Б.В. Базаровай бодото гэшүүн болоод байхада, мэдээжэ сэтгүүлшэн Сергей Басаев «Новая Бурятия» гэжэ сониной декабриин 5-ай дугаарта тэрээнтэй хөөрэлдөө толилhон байна. Тиихэдээ эр­дэмтэн замдань тэдхэмжэ хэһэн багшанараа дулаанаар дурдаhаниинь мэдээжэ. Марк Васильевич Мохосоев буряад угсаатанай дундаhаа түрүүшын гэшүүн-корреспондент боложо, “үүдэ” нээhэн гээшэ. 2016 ондо Арнольд Тулохонов Борис Ванда­нович хоёр хадаа, нэгэниинь Москвагай, нүгөөдэнь РАН-ай Си­бириин таhагай академигүүдэй нэрэ зэргэдэ хүртэхэдэнь, бахар­хамаар ба омогорхомоор лэ.

Б.В. Базаровай ударидалга доро «Историческо-культурный атлас Бурятии», «Буряад Улас» гэhэн тайлбари толи, «История Бурятии» гэhэн гурбан боти ном болон бусад олон тоото эрдэмтэ­нэй согсолборинууд хэблэгдэhэн байна. Тэрээнhээ гадна Борис Ванданович Буряад Уласай Ара­дай Хуралай һунгамал. Тиигэжэ Буряадай түрүү зоной дунда яба­на гээшэ.

Даши АЮШИЕВ, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ, Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Агван Доржиевай медаляар шагнагдаһан