​Бэлшээриин мал үсхэбэрилэгдэнэ

Буряадтамнай ехэнхидээ симментал, герефорд болон хальмаг, улаан малаан казаах үүлтэрэй ерүүл үхэрнүүд үсхэгдэнэ. Зүблэлтэ засагай үедэ үндэһэн үүлтэрэй мал бэеэр бага, һү, мяха багаар үгэнэ гээд, дэлэн ехэтэй томо үүлтэрэй малнуудые баруун хизаарһаа асаржа үсхэхэ гэһэн шиидхэбэринүүд абтаһан. Тиигэжэ тала дайдые, хада майлые бүрхөөжэ байһан үндэһэн буряад үүлтэрэй эбэртэ бодо мал, адуун, хони ямаад бүхыдөө үгы болгогдо­хо туйлдаа хүрөө һэн.

Үндэһэн мал үлдөөгүй

Яахаб даа, саг сагтаа, са­хилза хүхэдөө. Баруун дулаан оронуудһаа асарагдаһан малнууд үнэхөөрөөшье һү, мяха, на­рин нооһо элбэгээр үгэдэг. Теэд энэнь юугээр туйлагданаб? Нэн түрүүн шанар һайтай хоол хэ­рэгтэй. Тиимэ хоол бэлдэхын тула һайн уларил, үрэжэлтэ газар, тэрэниие элдэб аргаар элдүүрилгэ, уһалалга, элдэбын үтэгжүүлгэ, һайн үрэһэн хэ­рэгтэй. Ургуулжа шадабал, тэ­рэнэй хуряажа абаха, һайнаар хадагалха шухала. Эдэ бүгэдэ ажал ябуулхын тулада, оньһон техникэ, тоһо түлишэ гээшэ эл­бэгээр хэрэглэгдэхэ. Тэрэ үедэ гүрэн түрэ хайра гамгүйгөөр эдэ ажалнуудта мүнгэ танга гаргашалаа. Колхоз, совхозууд Монгол ороноор, Алтайн хи­заараар үбһэ, ядахадаа һубхай һолоомо бэлдэжэ тухашардаг һэн. Тиимэ ажалда хэды гарга­ша гаргагдадаг байһан юм, хэн тоолобо даа.

Хоёрдохи шухалань гэхэдэ, тэдэ малнуудые дулаан бай­рада байлгаагүй һаа, ямар­шье үрэ байхагүй, гарзадал унаха гайтай. Тиигэжэ ду­лаа оруулагдаһан, хоол хо­могынь буйлуулха, шэшэһэ шэбхынь арилгаха орёо түхеэрэлгэнүүдтэй модонһоо байха, бетоншье байранууд олоор баригдаа. Теэд тэрэ гүрэнэй туйлай ехэ гаргашанууд юун болоод мүнөө байнаб даа, мүнөө харахада, сээжын хахар­маар! Тиигэжэл хүсэ ехэтэ СССР гүрэн бутаран һалаа бэлэй.

Ядахадаа, бүхы юумэн хам­тын байха зэргэтэй, тиимэһэээ нэгэ айл үмсэдөө нэгэ үхэрһөө үлүү мал барихагүй гэһэншье шиидхэбри абтаһан байха юм. Теэдшье гүрэнэй эмхи зургаа­най ажалшад 0, 25 га, колхоз­нигууд 0,4-0,6 га газартай байха эрхэтэй хадаа нэгэшье үнеэгээ түлтэйнь тэжээхэ гээшэ хүшэр болоһон. Түхэреэн жэлдээ бэл­шэжэ гарадаг үндэһэн малшье үгы хэгдэшэһэн...

Колхоз, совхозуудай хүтэлбэрилэгшэд үндэһэн малаа үгы хэгты, шэмэ шүүһэтэй, обогор мяхатай, нуураар жэшэмэ һүтэй үүлтэрнүүдые үдхэгты гэжэ за­саг түрын талаһаа ехэтэ хашуул­даг байһан. Заншалаа алдажа үгөөгүй түрүүлэгшэнэр үгэ дуу­ламгай залуушуулаар һэлгэгдээ һэн. Эндэ нэгэ жэшээ дурдая.

“1975 ондо республикын хүдөө ажахые хүгжөөлгөөр ехэ суглаан болобо. Энэ суглаан­да Захаамин аймагай Санагын совхозой бүхы дүнгүүд һайн байжа, ажал хүдэлмэрииень, ажабайдалыень В.Б.Саганов элидхэл соогоо тэмдэглэбэ. Энэ магтаалые хэрэглэжэ, совхозой директор В.Ж. Цыренов УАЗик эрихэ гэжэ шиидэбэ. Үглөөгүүр эртэлжэ ошоод, 5 жэл ябаһан машинамни хуушараа, маши­на үгыт даа гэхэдэнь, Влади­мир Бизьяевич урдаһаань сэхэ хараад: “Санагаархин һарлаг, хайнагаар олон ха юмта, хайнаг шараараа ябажа байгты!” - гэ­жэрхибэ. Хөөрэлдөөниинь энээгээр дүүрэшэбэ. Директорэй шэнэ машинада һуужа, одоол хэды жэл соо яһамни амархан даа гэжэ үүдэнэй хажууда на­лайжа һууһан Даша Будаевич Мархаев жолоошон директо­рэйнгээ Сагановай таһагһаа уруу дуруу гарахадань, һаяар машина үгтэхэ янзагүй гэжэ ойлгобо.

Ехэ ноёной хэлэһэн үгэнүүд ямар удхатайб гэжэ Влади­мир Жамсуевичай һанаанһаа хэдэн үдэр гарабагүй. Һарлаг, хайнаг малаа үшөө бариһаар байһыемнил хэлэбэ гэжэл ойл­гоно. Теэд табан хоног үнгэрөөд байхада, УАЗ машина абахаяа ерэгты гэһэн сахилгаан мэдээн ерээ һэн”, - гэжэ хүдөө ажахын ветеран Санжайжап Банза­ракцаев ном соогоо бэшэһэн байдаг. Владимир Саганов хуу ойлгожо байгаашье һаа, гүрэн түрын гол шугамай урдаһаа юу хэхэ байгааб даа, иимэл эрилтэ табидаг байгаа гэжэ эндэһээ ойлгогдоно.

Нүүдэл ажабайдалай тайлбари

“Газар багатай аад, һайн хүрьһэтэй, зөөлэн, дулаан ула­рилтай холын Европодо бай­рын мал үсхэбэрилхэдэ олзотой ааб даа. Огсом, шэрүүн, эрид түргөөр шарайгаа хубилдаг уларилтай, нимгэн хүрьһэтэй газарта ажаһуудаг монгол уг­саатан бэлшээриин мал ма­нажа, үргэн талаараа хабарзаан, зуhалан болон намарзаан, үбэлжөөнэй газарнуудаар үбһэ ногоо, хагда бэдэрээд, нүүжэ ажамидаржа ябадаг байгаа. Оршон тойронхи байгаалиһаа боложо, бэлшээриин мал шам­бай шанга бэетэй, даарадаггүй, халуудадаггүй, үбшэндэ ехээр нэрбэгдэдэггүй, огсом, түргэн, бэеэр томо бэшэ, түлэдөө мээхэй, гаргаша багатай, хоолдоо өөрөө ошожо эдеэлдэг, ша­нар һайтай һүтэй, мяхатай, өөхэтэй, арһатай, нооһотой байдаг. Харууһа багатай, амар­ханаар үдэдэг хадань, нэгэ айл аяар мянгаад толгой үхэр үсхэбэрилдэг байгаа. Харамтай­гаар усадхагдаhан үндэһэн бу­ряад үхэрнүүднай уласаймнай газар уһанда таараһан бэлшээ- риин эбэртэ бодо мал байһан. Олон мянган жэлнүүдэй ошо­хо тума арадууд оршон байһан байгаалидаа тааруулжа ажахыгаа зохёоhоор”, - гэжэ эрдэмтэ зоотехник Һасаранай Булад тодорхойлно.

Мүнөө манай малшад үбэлжөөнһөө зуһаландаал нүүнэд. Мүнөөнэй малай хабар намар­таа хагда оложо эдихэ гээшэнь хоморой ааб даа. Зуһаландаал нүүжэ, малайнгаа үбэлжэжэ үтэгжүүлһэн үбэлжөөниие саб­шажа, үбһөө бэлдэнэ. Энэ ажал хэхэдэ, мүнөө амар болонхой ааб даа – гараар сабшаха, тар­маха, һүрилхэ гээшые хүн мэ­дэхэеэ болёо. Тиигээд хэдыхэн толгой малаа тэжээхэдэ бэлэн болоо гэхэдэ...

Яажа дахин үсхэбэрилхэб?

Теэд энэ һүүлшын ган жэлнүүд үнэн байдал бодо­тоор харуулаа. Хэдышье ехэ мүнөөнэй оньһон техникэ­тэй бай, оршон байгаалиин­гаа онсые ойлгожо, мэдэхэл ёһотойбди. Хэды сагай үнгэржэ, байдал һуудалай хубилжа бай­гаашье һаань, үндэһэн малаа баряад байгаа һаа, иигэжэ бай­гаалиин уларилһаа даншье дулдыдахагүй һэмди гэжэ мал­шад ойлгобо хаш.

“Тоолоод үзэхэдэ, бүгэдэ зоноймнай 10-30 хубинь лэ хүдөөдэ мал ажахыда хүдэлөөд байбал, бусадаа эдеэ хоолоор, арhа шүрбэhөөр хангаха аргатай байна. Тиигэхын түлөө заабол бэлшээриин мал хара­ха ёhотойбди. Харин үлөөшэ ехэнхи хуби зон мал ажахын ашыень дам саашань буйлуул­ха үүргэтэй болоно. Тиигэхэдээ үйлэдбэри зохёон байгуулаад ябуулха гээшэмнай хүн зоноо хангаха эгээл шухала асуудал болоод байна ха юм. Шэрээ­гэй шэмэг - эдеэ хоол, үмдэхэ хубсаhа хунар, шууд хэрэглэ­мээр эд бараа болон бусадые дэлгүүртэ табяад, тэрэнээ ша­дамараар наймаалха арга мүрөө бэдэрхэ.

Шанар һайтай бараа үйлэдбэрилдэг түрүү оньhон түхеэрэлгэнүүдые нэбтэрүүлжэ шадаа hаа, дэлхэйн дэлгүүртэ бусадhаа юугээрээшье дутахагүйбди”, - гэжэ Һасаранай Булад тооложо гаргаһанаа үнэтөөр гэршэлнэ. Эндэ нэмэжэ хэлэхэ­дэ, баһал нэгэ шухала асуудал шиидхэгдэхэ болоно. Зомнай ашаг олзотой ажалтай боложо, хүдөөдөө лаб һуурижаха бо­лоно. Тиигэжэ түрэл хэлэм­най, үндэһэн соёлнай жэнхэни ёһоороо уг дамжаха гэжэ бата найдал түрүүлнэ. 

Теэд түрэл Буряадтам­най буряад үүлтэрэй нэгэшье үхэрэй үлөөгүйнь гайхалтай юм. Эрдэмтэд дэлхэй дүүрэн бэдэржэ, Хитадай Манжуурта ажаһуудаг баргануудай ажал­ладаг малнууд соо 200 толгой буряад үүлтэрэй үхэрнүүдые олоо. Эндэ хаанаһаа иимэ үүлтэр байгаа юм гэжэ һонирхоходо, Зүблэлтэ засагһаа буряадууд тэрьелхэдээ, гол баялиг - малаа туужа гараһан байгаа. Хилэ дабаха үедэнь, тэдэниие эрэ эхэнэргүйгөөр, бага ехэгүйгөөр бултыень хю­даа. Эзэгүй үлэшөөд, дураараа ябаһан малые баргадууд абаа ха юм. Теэд тэндэһээ эдэ малну­удые гаргажа шадагдаагүй.

Тииһээр байтар Монголой Хүбсэгэл аймагай Сагаан-Үүр сомондо буряад үүлтэрэй мал­нууд олдожо, зуугаад толгой асарагдаад, Хяагтада байрлу­улагдаа. Бандида Хамба лама Дамба Аюшеев энэ үүсхэлые ехэтэ дэмжээ. Үнгэрһэн Су­гандыда Аюшеев хамба элид­хэхэдээ, буряадууд буряад үүлтэрэйнгээ заншалта үхэр малаа, адуугаа, хонёо үдхэхэ ёһотойбди гэжэ бүгэдые уряа­лаа. Сугандыда хабаадаһан Бу­ряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовтэ сэхэ хандаа.

Адууншье, бүүбэй үүлтэрэй хонидшье хамбын үүсхэлээр, халуун дэмжэлгээр үсхэгдэжэ эхилһээр хэдэн жэл болобо. Энэ дэмбэрэлтэ ажал яһала ураг­шатайгаар ябуулагдана гэжэ тэмдэглэлтэй. Тиигэһээр буряад үүлтэрэй үхэршье олошорхо гэжэ найдая.

Энэ талаар баһал хамба ехэ ажал ябуулна. Ивалгын дасанай дэргэдэ үнгэргэгдэдэг эрын гурбан нааданда илагшадта бурууд үгтэнэ. Мүн баһа наада­най үедэ лотерейгээршье мал шүүхэ арга боломжо үгтэнэ. Эдэ малнууд мүнөө яажа ажамидар­жа байгаа юм гэжэ һонирхоод, эрдэмтэдээр хамта манай сур­балжалагша Үбэр Байгалай хи­заарай Улаан-Сүхэ аймагтахи Шаргалжан нютаг хүрөө.

Мүнөөнэй байдал

Сагаан-Үүрһээ ерэһэн Да­лайн байрада ошожо, байра байдалынь, мал адууһынь харабабди. Далайтан бүүбэй үүлтэрэй 280-яад эхэ хони, 20- ёод ямаа, 10-аад үхэр, 3 мори барина. Саһа ехэтэй үбэл, хаг­суу һалхитай хабар болоошье һаань, гарза гайгүйгөөр хэнзэ ногоо угтабабди гэжэ Далай баяртай байна. Хэр ехэ үбһэтэй аад, иимэ һайнаар ондо оро­бот гэхэдэ, үнгэрһэн ган жэлдэ оройдоол хоёр тэргэ үбһэн аб­таа һэн, тиигээд хабар долоон орёогдоһон үбһэ (тюк) абаабди гэжэ хөөрэбэ.

Муунь гэхэдэ, зуһаланай гэргүй юм байна. Тиимэһээ малаа холуур адуулха болоно. Юундэ алба зуһаланда нүүхэ ёһотойб гэхэдэ, ганса ногоо ехээр ургуулха арга бэшэ, үшөө гүнзэгы удхатай юм гэжэ Һасаранай Булад ойлгуулба. Ямаршье мал хорхой шумуул­да, хашаг хамууда, элдэбын ху­балза булуудхада баригдадаг. Харин газараа һэлгэжэ, шэнэ бэлшээридэ гарахадаа, мал тэдэ бүгэдэһөө һаладаг. Дахин хуу- шан бэлшээридээ ерэхэдэнь, үлэһэн тэрэ жэжэ бодосууд үгы болоһон байдаг. Мүнөө үедэ байраяа һэлгэдэггүй малнуу­дай тэдэ жэжэ бодосуудһаа бо­ложо үбдэхэгүйнь тулада шанга эмээр – антибиотигоор тарина. Иимэ шанга эм хүртэһэн малай мяха, һүн хүндэ ямар нүлөө үзүүлнэ гээшэб!

Теэд бэлшээриин газар эндэ багадана. Харин Монголдо нэгэ айл мянгаад мал хаража шадаха байна гэжэ Далай ойл­гуулаад, буряад үнеэн казаах буха хоёрһоо гараһан тугал ха­руулба. Эрдэмтэд тугалай утые, үндэрые, үбсүү сээжынь хэмжэ­жэ абаба.

Далай тугалтаяа

Тиигээд голдоо байдаг Цы­беновтэнэйдэ ошобобди. Гур­бан жэлэй саана тэдэнэй Ва­лентин хүбүүн Хамбын нааданда эмэ буруу шүүһэн юм. Тэрэнь мүнөө хоёрдохиёо тугаллаа. Тугалайнь хэмжүүрые абаха гэхэдэнь, дүрбэтэй аша басага­ниинь уй-хай табиба. Дуратай тугалыемни үүсэлхэнь гэжэ һанаа ха юм. Ольга Геннадьев­на төөбиинь (ород яһанай эн­дэхи бэри) ашаяа аргадажа, тугалымнай яахашьегүй гэжэ үгэдөө оруулба. Бэлшээридэнь ошожо, үнеэгынь харабабди. Бэшэ малнуудта орходоо, тад ондоогоор харагдана. Зангаараашье тад ондоо юм гэжэ Ольга Геннадьевна хөөрэхэдөө: “Намһаан ондоо хүниие дүтэшье хүргэдэггүй. Тиимэһээ хэн нэгэн хулуужархина аа гү гэжэ һанаа зоболтогүй һайн үхэр”, - гэжэ баталба.

Ольга Геннадьевна буряад үнеэгэ харана

Тэндэһээнь бэлшээридээ ябаһан гунан бухые ошожо харабабди. Тэрээнтэй хам­та сасуушье, аха дүнэншье буханууд бэлшэнэ. Теэд бу­ряад буха тэдэниие үнеэндэ дүтэлүүлнэшьегүй гэжэ ажа­глабабди. Тиихэдээ һая бэежэ­жэ ябаһан энэ буха залуушье һаа, хүсэеэ бэшэндээ харуул­жа шадаа юм байна, эдэ үнеэд тэрээнһээл тугаллаха юм байна гэжэ баярлабабди.

Үшөө нэгэ малай байра­да хүрэбэбди. Нимбуевтанай бүлэ баһал бүүбэй хонидые үсхэдэг байба. Гэрэй эзэн Вита­лий Владимирович энэ байра­даа зайн галгүй муу байнабди гэжэ голхорно. Энээниие арга шадалаараа шиидхэлсэхэбди гэжэ айлшад найдуулаа. Бэл­шээридэ ябаһан бухыень ошо­жо харабабди. Энэ буха Хамба лама үгэһэн юм. Тиихэдээ энэ бухаһаа гараһан хоёр тугал тэрэ бусааха ёһотой. Тэрэ түлынь шэнжэлэгдэхэ юм.

Буряад үүлтэрэй мал хэрэг­тэй гэжэ зоноймнай ойлгожо байһаниинь болоол даа гэһэн найдамтай сэдьхэлтэй буса­абди. Эрдэмтэдэй, малшадай үсэд оролдолгоор, Бандида Хамба лама Дамба Аюшеевэй халуун дэмжэлгээр буряад үүлтэрэймнай мал үдэхэ бэзэ гэжэ найданабди. Тиихэдэ баһал засаг зургаамнай, Буряадай Хүдөө ажахын яаман энэ дэмбэрэлтэ хэрэг дэмжэхэ бэзэ гэжэ һайнаар һаная.

Авторай гэрэл зурагууд