​Хүндэмүүшэ Буряад орон

Александр Голков, Игорь Зураев, Алексей Цыденов, Мария Бадмацыренова

Аяншалга хүгжөөлгын асуудалаар “Байкальское гостепри­имство” гэһэн хуралдаан табадахияа Буряад Уласта үнгэрбэ. Түрүүшынхиеэ энэ хуралдаан 2010 ондо үнгэргэгдөө бэлэй. Тэрэ гэһээр хоёр жэлэй нэгэ удаа эмхидхэгдэжэ, олзын хэрэг эрхилэг­шэд, засаг түрын түлөөлэгшэд аяншалга хүгжөөлгын шухала асуудал­нуудые зүбшэн хэлсэдэг. Һүүлэй үедэ хуралдаан олоной анхарал татаһан уласхоорондын хэмжээ ябуулга болонхой. Тиимэһээ тэрэнэй ажалда аян­шалгын талаар олзын хэрэг эрхилэгшэд олоороо хабаададаг юм.

Буряадта аяншалга хүгжөөхэ арга бии

Буряад Уласай Толгойлогшо Алек­сей Цыденов хабаадагшадта хан­дажа, Буряад орон хадаа аяншалга хүгжөөлгын арга боломжотой дэл­хэйн гайхамшаг дэбисхэр гээшэ гэжэ тэмдэглээ. Теэд үзэсхэлэн гоё байгаалитайшье, һонирхолтой газарнууд­тайшье һаа, аяншалга хүгжөөлгын хэрэгтэ нилээд олон бэрхэшээлнүүд баһал ушардаг.

- Буряад оромнай - бүмбэрсэг дэлхэйн эгээл һайхан газар. Иимэ гайхамшаг баялигтай ондоо газар үзөөгүйб. Гэбэшье аяншалгын газар­нуудаа болбосон түхэлтэй болгонгүй, хүн зоной амардаг байрагүйгөөр аяншалга хүгжөөхын аргагүй. Мүнөө жэл бидэ агаарай онгосын ниидэхэ болон бууха талмай нээхэмнай, аэро­портын шэнэ терминалтай болохом­най, түмэр замай харгышье шэнэлэг­дэнэ. Байгал далай руу, Хяагта руу һайн харгы баригдажал байна. Гэхэ зуура зошод буудалнуудые түхеэрхэ асуудал шухала болоно. Һаяын сагта Байгал шадарай эдэй засагай тус­хай газарнуудые үргэдхэлгын асуу­дал шиидхэгдэхэ. Аяншалагшадые һонирхуулха талаар ажал ябуулхаб­ди, - гэжэ Алексей Цыденов тэмдэ­глээ.

Энэ хуралдаанда аяншалагша­дые байрлуулха газарнуудые зо­хидоор түхеэрэлгын гол асуудал зүбшэгдэнэ. Гүрэнэй хэмжээнэй сэг­нэн шэнжэгшэд мүнөө үеын зошод буудалай хүгжэлтын шэглэлнүүд тухай һонин мэдээсэлнүүдээрээ ху­баалдана. Гүрэнэймнай Зошод буу­далнуудай эблэлэй түрүүлэгшэ Ген­надий Ламшинай хэлэһээр, һүүлэй хэдэн жэлнүүдэй туршада Буряад орондо аяншалга хүгжөөлгын хэрэг эршэдүүлэгдэнхэй.

- Буряад Уласай Засагай газа­райхид зошод буудалнуудые бо­лон аяншалга хүгжөөлгын олзын хэрэг эрхилэлгые дэмжэнэ. Мүнөө сагта айлшад ямар газарта ямар туһаламжа ямар үнэ сэнтэйгээр абаха аргатайбиб гэжэ мэдэдэг бо­лонхой. Буудалнууд тухай һайн мэдээсэлнүүдтэ болон амарагшадай аюулгүй байдалда шухала анхарал хандуулагдадаг болоо, - гэжэ Генна­дий Ламшин онсолбо.

Аяншалагшадые һонирхуулхын тула юрэ зошод буудал бариха бэшэ, өөрынгөө олзын хэрэгтэ һонирхуулха хэрэгтэй. Эндэ олзын хэ­рэг эрхилэгшэд болон засаг түрэ хоёр харилсаата ажал ябуулха ёһотой.

- Мүнөөдэрэй хэсүү асуудал - бо­гони болзорой, оройдоол 2-3 үдэрэй туршада аяншалга. Тиимэһээ зо­рилгото аяншалгын шэглэлнүүдые зохёохо хэрэгтэй. Жэшээнь, Буряад орондо аяншалагшадта дурадха­хаар гэбэл: Байгал далай, байгаали, арадуудай заншалта байдал, шэмээшэгүүд, буряадууд болон эвенкнүүдэй соёл, ёһо заншал. Бай­гал шадар бага олзын хэрэг эрхил­хыетнай дурадхаха байнаб. Хэрбэеэ тэндэ томо буудал барибал, Байга­лаа бузарлаха, үзэсхэлэн һайхан бай­гаалида муу нүлөө үзүүлхэ бшуу. Тиимэһээ аяншалгын бага олзын хэрэг эрхилэлгэдэ гол анхарал та­бигдаха, дэбисхэрэй хүгжэлтын түсэбүүдые зохёохо шухала. Манай гүрэн дотор иимэ жэшээнүүд олон. Энэ талаар Буряад Уласта туһалха аргатайбди, - гэжэ “Кронвелл Ме­неджмент” гэһэн эмхиин юрэнхы за­хирал Алексей Мусакин тэмдэглээ.

Хүдөөгэй аяншалга хүгжөөхын тула

Буряад Уласай аяншалгын сайд Мария Бадмацыреновагай мэдээсэһээр, манай уласта хүдөөгэй болон байгаали хамгаалгын аяншалгада гол анхарал табигдана.

- Хүдөөгэй аяншалгын талаар бага олзын хэрэг эрхилэлгые хүгжөөлгэ манай дэбисхэрэй нютаг газарнуу­дые хүгжөөхэ болоно. Олзын хэрэг эрхилэгшэд энэ шэглэлээр бусад газарнуудай болон гүрэнүүдэй дүй дүршэл шэнжэлэн үзэхэ ёһотой. Юуб гэхэдэ, бүхы дэлхэйн аяншалгын һалбариин ерээдүй энэл хоёр шэ­глэлтэй нягта холбоотой бшуу. Бай­гал далай хадаа манай һүлдэ баялиг гээшэ. Гэбэшье манай уласта үшөө олон һонирхолтой газарнууд бии, - гэжэ аяншалгын сайд тодоруулба.

Хэлсээн баталагдаба

Ямар аргаар хүдөө дэбисхэрнүүд дээрэ хүдөөгэй болон байгаали хамгаалгын аяншалга хүгжөөхөөр бэ? Дүй дүршэлөөрөө аяншалгын шэглэлэй сэгнэн шэнжэгшэд хубаалдаба. Мүнөө сагта эдэ хоёр шэ­глэл олзошье асарха, мүн зониие һонирхуулха, сэдьхэлыень ханааха аргатай. Оршон байдалда урагшаа һанаатай зон хүнэй бэедэ, мүн бай­гаалида хорогүйгөөр үйлэдбэрилһэн эдеэ хоолой зүйлнүүдые шэлэдэг боложол байна ха юм даа. Энэ талаар Буряад орон хизааргүй ехэ арга бо­ломжотой бшуу.

- Мүнөө сагта томо түсэлнүүдтэ мүнгэ шэглүүлхэ гээшэ тон зүб бэшэ. Тиимэл хадаа багахан хэрэгтэ һомологдоһон мүнгэн түргэн олзо асардаг. Энэнь хүдөөгэй аяншал­гада хабаатай бага олзын хэрэг эр­хилэгшэдтэ таарама. Гадна хүдөө нютагуудай ажаһуугшадые ажалаар хангаха болоно. Тиимэһээл тус шэглэлдэ гүрэнэй тон һайн дэмжэлтэ хэрэгтэй. Энээн тухай бодомжолхо хэрэгтэй, - гэжэ “Агро туризм” гэһэн эблэлэй түрүүлэгшэ Тарас Астахов мэдүүлбэ.

Дэлхэйн сэгнэн шэнжэгшэдэй һанамжаар, Буряад орон ганса Бай­гал далайгаараа һонирхол татадаг бэшэ юм. Эндэмнай шэмээшэгүүд, буддын шажантан бии, мүн хойто аймагууд болон “Агууехэ сайн замай” гарадаг байһан Хяагта хото байна ха юм даа. Хуралдаанда хабаадагша­дай хэлэһээр, уластамнай аяншалга хүгжөөлгын бүхы арга боломжонууд бии.

“Хүдөө нютагта амаралга” гэһэн ниитэ нэгэдэлэй түрүүлэгшэ Вале­рия Клицунова Беларусь Уласай дүй дүршэлтэй танилсуулба. Тус нэгэ­дэл 2012 ондо байгуулагдаад, эр­шэтэйгээр ажалаа ябуулжа, мүнөө сагта гүрэндөө хүдөөгэй аяншал­га һайнаар хүгжөөнхэй. Европын гүрэнүүдэй дунда энэ шэглэлээр эрхимүүд болонхой, байгаали хамга­алгын болон бэедэ хорогүй эдеэ хо­олой зүйлнүүдые дурадхалгаар дэл­хэйн арад зониие һонирхуулдаг юм.

- Бидэ ехэ мүнгэтэй бэшэб­ди, мүнгэн зөөриеэ шэглүүлхэ эмхинүүдшье үгы. Тиимэһээ өөһэдтөөл найдажа, арга шадал соогоо һанал хүсэлөө бэелүүлжэ эхилээ һэмди. Энэ хоёр шэглэлэй аяншалга нэн түрүүн хүдөөгэй дэбисхэр дээрэ ажалта һууринуудые байгуулна. Тус асуудал Буряад орондошье шуха­ла байгаа ёһотой. Тиигэжэ багахан һуурингууд һэргээгдэнэ, урданай сагай заншалта үйлэ хэрэгүүдшье аяншалагшадта һонирхолтой бшуу. Аяншалгын һонирхолтой зүйл ду­радхажа, хотын ажаһуугшадта хүдөө нютаг һонирхолтой болгоно, - гэжэ Валерия Клицунова тэмдэглээ.

Багахан сагай болзорто Беларусь гүрэндэ хүдөөгэй аяншалга хүгжэжэ, аяар хоёр мянган буусануудта хүдөөгэй аяншалга эрхилдэг болоо.

Буряадай аяншалгын сайдай тэмдэглэһээр, манай улас дотор аяншалгын ерээдүй - нютагаархи­даймнай болон ондоо тээхи аянша­лагшадай бага гаргашатай аад, һайн шанартай амаралта. Оршон тойрон­хи байгаалияа гамнан хамгаалжа, олзо оршотой аяншалгын газарнуудые дурадхаха, аяншалга хүгжөөхэ арга боломжо манай эндэ биил гээшэ.

Хэлсээн баталагдаа

“Байкальское гостеприимство” гэһэн хуралдаанай хэмжээндэ Буряад Уласай Аяншалгын яаман Ород гүрэнэй зошод буудалнуудай эблэл­тэй шанар һайтай ажал ябуулха ту­хай хэлсээ баталба.

Үнгэрһэн жэлдэ 430 мянган аян­шалагшад Буряад орон руу ерэһэн байха юм. Тэдэ бүхыдөө 2,5 миллиард түхэриг уласаймнай һанда оруулаа.

- Мүнөөдэрэй байдал хараа­да абабал, энэ тоо баримта ба­раг гээшэ. Бүхы аяншалагшадай 70-80 хубинь зунай сагта ябана бшуу. Бэшэ сагтань аяншалагшад үсөөнөөр ерэнэ. Тиимэһээ мүнөө ямар нэгэ үйлэ хэрэгтэ хабаатай аяншалга хүгжөөлгын асуудалаар ажал ябуулнабди. Элдэб янзын хуралдаанууд, хэмжээ ябуулганууд манай эндэ үнгэргэгдэхэдөө, өөһэд тухайгаа хөөрэжэ, аяншалагшадые һонирхуулха арга олгоно, - гэжэ Ма­рия Бадмацыренова тэмдэглээ.

Зошод буудалнууд үнэмшэлгэтэй болохо

Шэнэ хуулиин ёһоор, бүхы зошод буудалнууд сэгнэлтын үнэмшэлгэтэй болохо ёһотой. 2019 оной июлиин 1-һээ 50 һууритай буудалнууд үнэмшэлгэгүй һаа, ажа­лаа ябуулха эрхэгүй болохо. 2010 оной январиин 1-һээ 15-һаа олон һууритай буудалнууд, 2021 оной январиин 1-һээ үсөөн һууритай буу- далнууд үнэмшэлгэгүйгөөр ажал­лаха аргагүй болохо. Байгша оной январиин 12-то Гүрэнэй Дүүмэ хүн зониие хонуулдаг буудалнууд шана­рай түхэлөөр ангилал гаран хубаа­рилагдажа, одоной тоогоор шанар харуулһан үнэмшэлгэнүүдтэй боло­хо ёһотой. Даб дээрээ Буряадтамнай оройдоол 3 зошод буудал сэгнэлтын үнэмшэлгэнүүдтэй юм.

Хог усадхаха хэрэгтэй

Аяншалга хүгжөөлгэ тухай мүнөө сагта оло дахин зүбшэгдэнэ. Ямар ар­гаар аяншалагшадые һонирхуулхаб, хайшан гэжэ тэдэниие амаруул­хаб, ямар эдеэ шанахаб, ямар наада һанажа сэнгүүлхэб гэһэн асуудал­нууд тус һалбарида хабаатай олзын хэрэг эрхилэгшэдые хүлгөөнэ. Гэхэ зуура оршон тойронхи байгаали­яа бузарлангүй, болбосон түхэлтэй байра, бэеэ заһадаг газарнуудые түхеэрхэ шухала. Хари гүрэнүүдэй аяншалагшад Байгалай эрьеэр хаяа­тай обоо хүбөө хог нобшо хаража, ехэ гайхадаг, сошодогшье. Иимэ муухай байдал үзэжэ, һая наашашье дахяад ерэхэеэ һанахаар бэшээр жэрхэжэ, нютагаа бусана бшуу. Тиимэһээ нэн түрүүн бэеэ заһадаг газарнуудые, нобшо суглуулдаг хэрэгсэлнүүдые түхеэрхэ, саг соогоо тэдэнээ сэбэр­лэхэ арга боломжын асуудалнуудые шиидхэлгэ амин шухала болонхой бшуу.

Анна Огороднигой гэрэл зурагууд