​Арадай дуун – гайхамшаг баялиг

Монгол Уласай Дашбалбар сомоной Доржо ахай, Чэмэд абгай түрүүтэй «Алтарга­нын» айлшад

Арадай дуун соо ая гангын хангалаар анхилһан таламнай, хүрьһэтэ хангай дай­дамнай, арюухан Байгал далаймнай, тэрэнгиин сэ­сэгээр зэрэлгээтэһэн уула хабсагаймнай, арадай дуун соо урданай түүхэ домог­най...

“Алтаргана-2008” наадан Эрхүү можодо болоходонь, арадай дуунуудай урилдаан Усть-Ордада болоо бэлэй.

Хаана “Алтаргана” боло­ноб, тэндэхи нютагай дуу­шад олоороо хабаададаг гэжэ адагламаар байдаг. 2008 ондо Эрхүү можоһоо арадай дуунай урилдаанда 22 дуушанай ха­баадахадань баярламаар бай­гаа һэн. Эдэниие нэрлэбэл, Сергей Балдаев, Вероника Пе­тонова, Лассалина Иванова, Надежда Николаева, Васили­са Урбанова, Туяна Походие­ва, Оксана Хингелова, Ирина Токтонова, Доржи Николаев, Роман Дамбинов, Ринчин Ха­рахинов, Василий Кузьмин (түрүү һуури эзэлээ), Георгий Коняев, Анатолий Алексеев, Ирина Степанова, Татьяна Турлакова болон бусад. Эдэ нэрэнүүдые хуушан блокнот сооһоо буулгажа абабаб.

Арбан жэл үнгэрөөшье һаань, хэниинь ямар дуу дуулаа һэн бэ, ямараар ду­улаа һэн бэ, хуу нюдэндэм харагдажа байһан шэнги. Эрхүү аялгаар дуулаһан дуу һайхашаан соносоһоноо, бу­ряадаараа дуулаха дуушадай олон байһаниие гайхаһанаа мартадаггүйб. Арадай дуу­най зэдэлжэ байгаа сагта бу­ряад хэлэн мүхэхэгүй.

2016 оной намар Оһын аймагаар, Үбэсэ, Бороха­ал, Бэлшэр нютагуудаар “Мүнгэн тобшо” сайтын Ин­тернет-конкурсдо материал суглуулжа ябахадаа, олон зо­ноор уулзааб, видеобэшэлгэ хээб, хөөрэлдөө бэлэйб. Бай­галай баруун тээхи буряаду­уд түрэл хэлэеэ мартаагүй, зан заншалаа алдаагүй, то­гоонойнгоо архи нэрэһээр, домог түүхэеэ түүрээһээр, үреэл үгэеэ хэлэһээр, нюта­гай аялгаар хөөрэлдэһөөр зандаа байдаг гэжэ уулзаха бүридөө баярладагби. Бай­галай баруун тээхи буряаду­уднай мүнөө зун болохо “Ал­тарганадаа” буряад арадай дуунай урилдаанда эрхим бэлэдхэлтэй угтажа байһан байха гэжэ этигэнэб. “Ал­таргана-2008” нааданда дуу дуулажа ябаһан залуу дуу­шад Саян Цымпилов (Ага), Роксана Санданова (Ярууна), Туяна Банзаракцаева (Захаа­мин), Эрдэнэбаатар (Монгол Улас) гэгшэд дуушанай мэр­гэжэл шэлээд, мүнөөдэрэй сагаар эрхим дуушад гэжэ суурхаад ябана.

Хоёр жэлэй саада тээ Үндэһэтэнэй номой санда “Сэгээн дуун” гэжэ нэрэтэй Байгалай баруун тээхи бу­ряадуудай арадай дуунда зорюулагдаһан уулзалга бо­лоо һэн. Арадай аялга дуун бидэнэй сээжэ сэдьхэл уя­руулха, эльгэ зүрхэндэмнай урма зориг бадарааха эди шэдитэй гээшэ. Энэ уулзал­гада арадай дуунда дуратай­шуул номой сан соо залаар дүүрэн сугларһан байгаа һэн. Энэ уулзалгые Чайков­скиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй һургуули, Үндэһэтэнэй но­мой сан найруулан зохёогоо һэн. Суута Алла Галдановна Балдаева түрүүтэй “Маг­таал”, “Аза хүсэл”, “Хараас­гай” гэһэн аман зохёолой бүлгэмүүд, Дашанима Сан­жиевич Дугаров, Лидия Да­ниловна Дашиева, Надежда Цыденовна Цибудеева, Бу­ряадай Композиторнуудай холбооной түрүүлэгшэ Ла­риса Николаевна Санжи­ева, дуу, хатарай “Байгал” театрай хүтэлбэрилэгшэ Дандар Жапович Бадлуев болон бусад далайн саада тээхи буряадуудай арадай дуунууд тухай һанамжа бо­долоо сугларагшадта хөөрөө бэлэй. “Сэгээн дуун” гэжэ нэрлэһэн энэ уулзалга дээрэ баруун буряадуудай дуунуудые шагнажа, хужарлаа бэ­лэйбди. Урдань “Архиин дуун” гэжэ нэрлэдэггүй байгаа гэжэ Оһын аймагай Үбэсэ нютагай Булгита Ивановна Халматова хэлээ һэн. “Нам дуун”, “Зугаа дуун” гээд нэрлэдэг гээ һэн. “Сэгээн дуун” гэхэдээ, гүүнэй һүөөр архи нэрэдэг байгаа гү? Сэгээ (кумыс) гээшэмнай архи бэшэ, хүнэй бэе маха­бад аргалдаг эм домто ун­дан гээшэ ааб даа.

Арадай дуун тухай зугаа дэлгээһэн, арадай гүн сооһоо мүндэлһэн гоё дуунуудые зэдэлүүлһэн иимэ уулзалга түрүүшынхиеэ болоо. Эндэ дуулалдаһан дуунуудые шагнажа, дуулаһан уладууд дуулажа, соносоһон бидэнэр сэдьхэлдээ сэсэг таряабди гэжэ хэлэмээр.

Эрхүү можын Эрхэдэй нютагай Шанбаева Елизавета, «Ангара» бүлгэмэй дуушан

Һүр һүлдэ бадараама һонин, жэгтэй гоё дуунуу­дые соносожо баярлаабди.

Зүүн буряадуудай арадай дуунуудые яһала дуулал­дадаг Буда-Ханда Дашиева, Бадма-Ханда Дашиева, Чин­гис Раднаев, Алдар Даши­ев гээд суута дуушаднай урданай дуунуудай аянга арад зондоо тайзан дээрэһээ зэдэлүүлхэ, дэлгэрүүлхэ хэ­рэгтэ ехэхэн ажал хэһэн, хэ­жэшье байна гээшэ.

Байгалай баруун тээхи буряадуудай дуунай аялга, нугалбари эхын һүнтэй бэ­едээ шэнгээгээгүй хүн дуу­лажаш шадахагүй хаш даа гэжэ би һананаб. Тойроод юун болоноб, мүнөөдэр хаа­на юун болооб, һонин дуул­гажа, тэрэ доронь зохёогоод, хүгжэмдэ оруулаад, ханхина­са дуулалдадаг байгаа. Тэрэл дуугаа дабтаад дуулахадаа, мүлижэ үшөө гоё болгоод, саашань дуулалдаха эди шэ­дитэй байхань гайхамаар. Дууриин (оперын) дуушан эрхүү буряадуудай дууе яа­жашье оролдоо һаа, тон тэрэ анханайнь аянга, нугалбари гаргажа дуулажа шадахагүйл ха даа гэжэ һананаб. Эндэ зэдэлһэн дуунуудые шагна­ад, залуушуул һонирхожо болохо, һажаалдаад дуулал­дажашье магад гэжэ найда­маар байгаа һэн.

Эрхүүдэ энэ зунай июлиин 5-8-да Бүгэдэ буряадуу­дай уласхоорондын “Алтар­гана” нааданай болоходонь, “Нам дуун”, «Зугаа дуун», «Шаргын дуун», “Архиин дуун” гээд баруун буряаду­удай арадай дуунууд зэдэлхэ байха гэжэ һананаб.

Ага тойрогто урдандаа можо дуун гэжэ арадай дуу дууладаг дуушадай тэмсээн болодог байһан юм. Жэлэй нэгэ дахин намарай сагта, баян тарган үедэ болодог һэн. Арад зон можо дуунда олоороо суглардаг байһан. Арадай дуун хаанаһаа эхил­нэб? Хэн бэ даа бэлигтэй нэгэн дуунай үгэ зохёогоод, аянгада тааруулаад дуула­хадань, арад зон гоёшоо­бол, саашань дуулалдаһаар, дуун тарадаг байгаа. Хаа­наб даа ямар ушар болоноб, дуун гээшэ арад зоной гүн сэдьхэлһээ мүндэлһэн ира­гуу зохёол болоно. Эгээл гоёор, хүнүүдэй уяршатар хэн дууланаб? Сэдьхэлэй доһолшотор хэн хангюурда­наб? Ходо дуулагдажа байдаг дуу дуулана гү, али урданай, хүнүүдэй соносоогүй дуу ду­улана гү, арад зон шүүжэ мэ­дэдэг, шэлэдэг байһан юм.

Можо дуунда дуушад шалгарһаар, һүүлэй һүүлдэ хоёр хүн үлэдэг байһан. Можо дуунай тэмсээе хараһан хүн иигэжэ хөөрөө бэлэй: “Манай Ушарбай ню­тагта Митэбэй Дулмажаб гэжэ аргагүй гоёор дууладаг суутай дуушан байһан юм.

Дуунай аянга гоёор угалза­туулан гаргадаг, нугалбари, хэлбэрииень алдангүй ша­дамараар дууладаг байһан. Хойто Агаһаа Иван Сада гэжэ хүн гоё хоолойтой, сэбэр сэмсэгэр хүн гунигтай дуу дуулаа һаа, хүнүүдэй уйла­шатар дууладаг, хүхюутэй дуу дуулаа һаань, хүнүүдэй шарай баяраар халижа бай­даг һэн гээд тэрэ үеын хүн зон дурсаһан байдаг.

Нэгэтэ Мухар Хүндыдэ можо дуун болоходонь, эдэ хоёр суута дуушад ана-мана дуулалдаа һэн ха. Хэнииень эрхим гэжэ шэлэхэнь бэр­хэтэй байгаа. Урилдаанай гуримаар дуу андалдана гэ­эшэ ааб даа, нүгөөдынгөө дуулаһан дуу дабтахагүй, арадай дуунуудые ээжэлээд дуулажал байха ёһотой бай­гаа. Иван Сада дуушан дуу­лаха дуугаа бултыень дуула­ад, саашань үргэлжэлүүлхэ гэхэдээ, дуу һанажа ядажа байхадань, Митэбэй Дулма­жаб дуушан хэдэн дуу дуула­жал байгаа һэн ха. Тэрэ “Зай, мүнөөдэр би шамайе одоол диилээб”,- гэжэ хэлээд, Иван Садын мүрыень тоншоод, толгойгоо хинсагад гүүлээд ябашоо һэн гээд нютагай зон хөөрэлдэдэг байһан юм.

Агын Дүүмэдэ улад зон соо алдар суутай Миишхын Цыденжаб гэжэ хүн суурагар үндэр бэетэй, сэбэр сэмсэгэр шарайтай, гоёор дуу дуула­даг эрэ хүн залуу басагад бэ­реэдэй дура татадаг байһан ха. Яахадаа Миишхын Цы­денжабта эхэнэрнүүд дурла­даг байгаа юм бэ, бү мэдэе.

Догой, Могойто дээхэнүүрээ

Добол үгы, арюухан,

Долоон хоногой доёмхо,

Дохолон Миишхын Цыденжабхан.

“Доёмхо” гэһэн үгэ тайл­барилхада, “...долоон хоног ерээгүйш, үритэйш, хэзээ ерэхэбши” гэһэн удхатай­гаар хүлеэһэн эхэнэрэй дуулаһан дуун.

Хадамда гараһан басага­най сар унаад, Хойто-Агада байдаг түрхэмдөө айлшалжа ошожо ябатараа дуулаһан дуун ехэ һонин. Дуратай хүниинь тэрэниие һамга абаагүй юм гү, али аба эжын баалалтаар хадамда гараһан байгаа гү, ондоо хүнэй һамган аад, иигэжэ дуулаһан байгаа:

Хамгалияа өөдэ харахадам,

Харалтай һайханаар харагдана.

Жэбхээһэеэ өөдэ харахадам,

Жэгдэнхэн Очир ябана аа гү?

Шэнэхээнэй буряад, Хитадай арадай дуушан Айлтагүйн Нумаа абгайн дуулахые шагнахада, ямар гоё гээшэб! Арадай дуун ту­хай хэдэн ном хэблүүлһэн гэжэ мэдэнэбди. Ном тухай­гаа хөөрэхэдөө, тэрэ иигэ­жэ хэлээ бэлэй: “1874 ондо түрэһэн хүгшэн эжымни 15-тай басаган ябахадаа, Байгал далайһаа уһа удха­ад ябахадаа дууладаг һэмби гээд “Байгал далай” гэжэ дуу намда заагаа һэн. Тэрэ сагта бодонгууд угай зон Байгал далайн эрьеэр байһан бай­гаа болоно.

Баруунһаа зүүнһээ һалтилнал,

һалтилнал ха гээ,

Байгалхан далаймнай долдилнол,

долдилнол ха гээ.

Басагадһаа намайе захюулнал,

захюулнал ха гээ,

Бараанхан зүрхэмни догдогонол,

догдогонол ха гээ.

Ямар һонирхомоор үгэтэй, ямар ирагуу гоё аянга­тай дуун гээшэб! Нумаа аб­гайн дуулахада, шагнажал, шагнажал байхаар байдаг.

Эртэ урда сагһаа буряад-монгол арад түмэн айрагаа бүлэжэ, тогоогоо нэрээд, тогооной архи буйлуулдаг байһан гээшэ. Нэрэмэл архи­яа хүхүүртын дээжэ, хатан харын дээжэ гэжэ хүндэлэн нэрлэдэг, дээжыень орон дэлхэйдээ, обоо ууладаа, тэнгэри бурхадтаа үргэдэг заншалтай байһан буряад арад зон гээшэбди.

Буряадууд найр наадан­да, баяр баясхаланда, түрэ хуримда нэрэмэл архияа ая­галдаг, ёохороо хатардаг, ду­угаа дуулалдадаг байһан юм.

Архиин дуунууд гэжэ нэрлэгдэһэн арадай дуунууд дабтагдашагүй өөрын өөрсэ хүгжэмтэй, аялгань угаа гоё­ор угалзатуулан, нугалбари­лан дуулагдадаг байгаа.

Архиинь уухаа болихол үгыб,

Айрагайм юумэн аад, аргамгүй.

Холшороор ябахаа болихош үгыб,

Хоёр-гурбаниинь гаруужан даа.

Бүгэдэ буряадуудай “Ал­таргана” нааданай үедэ арадай дуунуудай гоё һайханиие дуушад субад эрдэ­ни мэтээр ялалзуулха байха гэжэ найдамаар. Арадай ду­унууд түүхын гүн сооһоо мүндэлһэн гайхамшаг бая­лигнай гээшэ! 

Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА, “Буряад үнэн” сониной Ага тойрогтохи тусхай сурбалжалагша