Светлана Целовальниковагай гэрэл зурагууд
Монголой Үндэһэнэй түүхын музейдэ Буряадай эрдэмтэн, шажан мүргэлэй болон олониитын габьяата ажал ябуулагша, гэгээрүүлэгшэ, дипломат, Цанид Хамба лама Агван Доржиевай дурасхаалай үзэсхэлэн нээгдээ.
Энэ хэрэг Монголой Үндэһэнэй музейн хүдэлмэрилэгшэд болон Агван Доржиевай нэрэмжэтэ жаса үүсхэн бүтээгээ. Үзэсхэлэн нээлгын баярта Монголдо Ородой Холбоото Уласай элшэн сайдай зүблэгшэ Рэгзэн Ракшаев, хүршэ гүрэнэй Юрэнхылэгшын зүблэгшэ Цоодолой Хулан, Буряад Уласай Арадай Хуралай Түрүүлэгшын зүблэгшэ Александр Абидуев, Агван Доржиевай жасын түрүүлэгшэ, Асагадай дасанай шэрээтэ Тарба лама, Түнхэн аймагай Хойморой дасанай шэрээтэ Даша лама, Монголой Үндэһэнэй музейн захирал Сүхэ-Баатар болон бусад хабаадаа.
Эхиндэнь Монгол Уласай соёлой габьяата зүжэгшэн, морин хуур дээрэ арадай аман зохёол түүрээн гүйсэдхэдэг Ягваан Агван Доржиев тухай тобшохоноор хөөрэжэ үгэбэ.
- Агван Доржиев хадаа Түбэд болон Монгол гүрэнүүдэй хоорондохи харилсаанда сэгнэшэгүй ехэ аша габьяатай, 1912 ондо баталагдаһан эб найрамдалай, хани харилсаанай хэлсээнэй үндэһэ зохёон табилгада тон ехэ хубитаяа оруулһан хүн гээшэ, - гэжэ тэрэ онсолбо.
Монголдо Ород гүрэнэй элшэн сайдай зүблэгшэ Рэгзэн Ракшаев үзэсхэлэнэй нээгдэһэн ушараар бүгэдэниие амаршалаа.
- Агван Доржиев манай гүрэнэй эрдэмтэн, шажан мүргэлэй болон соёлой, олониитын ажал ябуулхын хажуугаар дипломат байһан. Олон жэлэй туршада Түбэд, Монгол болон Ород гүрэнүүдэй хоорондохи хани харилсаа бэхижүүлгэдэ горитой нүлөө оруулһан юм, - гэжэ тэрэ мэдээсэбэ.
Хойморой дасанай шэрээтэ Даша Шарлахаев энэ үзэсхэлэндэ бэлдэхэ талаар ехэ ажал ябуулаа. Тэрэ Агван Доржиевай барюулһан Санкт- Петербургын дасанда 1993 онһоо һураһан байна. Буряад-монголшууд тэндэ хамтаржа, бурханай дүрсэ бүтээһэн байха юм.
- Агван хамба хадаа 1854 ондо, бар жэлдэ, бар һарада, бар үдэр, бар сагта, түрэһэн юм. 7 наһатайһаа дээдын ехэ ламанарта заалгаһан, гэгээн ехэ римбүүшэнүүдһээ адиста хүртэжэ, һүүлдэ 13 дугаар Далай ламын багша болоһон юм. Манай Хойморой дасан байгуулһан габьяатай, - гэжэ Даша лама мэдээсэбэ.
Удаань хүндэтэ айлшад, сугларһан зон үзэсхэлэнэй дэлгэгдэһэн танхим руу оробод. Агван Доржиевай нэрэмжэтэ жасын түрүүлэгшэ, Асагадай дасанай шэрээтэ Тарба лама үзэсхэлэн тухай хөөрэжэ үгэхэдөө, Цанид Хамба ламын бүхы монголшуудай нэгэдэлэй түлөө оролдожо ябаһыень онсолон тэмдэглээд, Асагадай дасанһаа гараһан хамбанар тухай мэдээсэбэ. Илангаяа Чойнзон–Доржо Юролтуев тухай хөөрөөн сугларагшадые ехэтэ гайхуулаа.
- Энэ хамбамнай Ород гүрэнэй хаанай нагасын уушхые шонын уушхаар һэлгэжэ, ами наһыень абарһан хүн гээшэ. Түүхэдэ энэ ушар тухай хүсэд дурдагдадаггүй. Гэбэшье иимэ гайхамшаг ламанар манай хори буряадһаа гараһан юм. Танай Забхан аймагһаа 9 хутагта гараа, Асагадай дасанһаа долоон хамба гараа. Ондоо иимэ дасан үгы бшуу даа, - гэжэ Тарба лама тэмдэглэбэ.
Үзэсхэлэн үзэһэнэй удаа “дүхэриг шэрээ” үнгэргэгдэжэ, Монгол гүрэнэй Юрэнхылэгшын зүблэгшэ Ц. Хулан баярай үгэнүүдые хэлэбэ.
- Мүнөөдэр дэлгэгдэһэн үзэсхэлэн Будда бурханай түрэһэн үдэртэ тудалдажа, ехэ удха шанартай хэрэг үйлэдэгдэбэ гээшэ. Тус үзэсхэлэн Агван Доржиев хэн байгааб, монголшуудта энэ түүхэтэ нэрэ ямар үүргэ дүүргээб гэжэ мэдэхэ арга мүнөө үеын зондо олгоно. Бидэ арадайнгаа үндэһэ мартаха ёһогүйбди. Нэгэ шажан мүргэлтэй, нэгэл соёлтойбди. Дэлхэй дээрэ бага, ехэ яһатан гэжэ байдаггүй. Гүрэн бүхэн өөрын соёлтой, шүтэхэ шажан мүргэлтэй, тэрээгээрээ омогорхохо ёһотой. Ород гүрэндэ ниигэмые шэнжэлдэг эрдэмэй (обществоведениин) хахад хубинь лэ буддын шажан шудалдаг гэжэ би дуулаһан байнаб. Юрэнхылэгшэ Владимир Путин шажан шэнжэлдэг эрдэмтэдтэ Ород гүрэнэй үдэртэ шагнал барюулаа бэлэй. Бидэ Буддын шажан шудалалгада гол анхарал хандуулха ёһотойбди. Арад зониие номнолтойнь танилсуулха талаар ажалаа суг ябуулхабди. Буддын шажан хадаа эгээл хайхарамжатай, энэрхы сэдьхэлэй мүргэл гээшэ. Тиимэһээ бидэ суг хамта бүхы дэлхэй дээрэ эб найрамдалай мандахын түлөө ажалаа ябуулха ёһотойбди, - гэжэ Ц.Хулан тэмдэглээ.
Үзэсхэлэндэ Монголой буряадуудай олоороо ерэһэниинь ехэ һайшаалтай. Түмэр замай сониндо мүнөө сагта хүдэлжэ байһан Дабаагай Пагвасүрэн бүхы наһаараа Монголой түймэр саралгын, түмэр замай ажахынуудта, залуушуулай бодолгын таһагта ажаллаа.
- Би энэ үзэсхэлэн үзэжэ байхадаа, ехэ таатай, талаантай саг болоод байна гэжэ мэдэрнэб. Агван Доржиев тухай нэгэл багахан ном уншаа бэлэйб. Мүнөө иимэ ехэ мэдээсэл абахаар зүйлнүүд эндэ дэлгэгдэбэ. Агван Доржиев хадаа бүхы талын бэлигтэй хүн, бидэнэй дахажа ябаха гэрэл гээшэ, - гэжэ ахатан хэлэбэ.
Пагвасүрэн ахатанай абань Зэдэ аймагһаа гараһан юм. Эжынь Мухар-Шэбэр аймагһаа гарбалтай. Үнгэрһэн зуун жэлэй 20-ёод онуудаар Монгол руу нүүжэ ерэһэн намтартай. Сэлэнгэ мүрэнэй буряадуудай ниитэ эблэл байгуулжа, Сэлэнгэ, Хүбсэгэл мүрэнүүдэй, Байгал далай шадар ажаһуудаг буряадууд нэгэдэжэ, эб найрамдалай, байгаалияа суг хамгаалгын ажал ябуулна. Тээмэндэ энэ эблэлэйхид Буряад Уласай Толгойлогшо Алексей Цыденовтэй болон соёлой сайд Соёлма Дагаеватай ажалай хэрэгээр уулзаһан байха юм.
Монголой Болбосоролой ехэ һургуулиин багша, эрдэмтэн, Монголой буряад судлалай түб байгуулагша Мягмарсүрэнэй Одмандах энэ үзэсхэлэндэ бэлдэхэ хэрэгтэ хамһалсаа.
- Хэдыхэн һарын урда тээ Даша лама хандажа, үзэсхэлэн эмхидхэхэ тухай дурадхаһан байгаа. Англи болон ород хэлэнүүд дээрэ бэшэгдэһэн мэдээсэлнүүдые монгол хэлэндэ оршуулжа, эдэ гэрэл зурагууд үзэмжэдэ бэлдэгдээ. Ехэ аша туһатай үзэсхэлэн дэлгэгдэбэ, - гэжэ Одмандах тэмдэглээ.
Буряад яһанай, шарайд омогой Сагаадайн Мүнхэ- Болодой уг гарбал Ага нютагһаа һабагшатай.
- Минии аба эжы хоёр 1920-ёод онуудаар Хингаан зөөжэ ябаад, Монгол руу Хэрлэн голой Хайлаар, Шэнэхээнһээ Халхын гол Нэмэриг Дорнод аймагай хамагай зүүн-урда тээ нютагжажа, Сагаа Обоо нютагта ажаһуугаа. Энэ үзэсхэлэн нээлгэндэ ехэ баясанаб. Угсаатанайнгаа түлөө оролдожо ябаһан хүнэй намтар, аша габьяа тухай оршон үеын зон мэдэнгүй байха аргагүй. Үнэнииень мэдэжэ, зүбыень дуулажа, улам саашань үри хүүгэдтээ дамжуулжа, түүхэ һайн мэдэдэг хүнүүдые хүмүүжүүлхэ һайн лэ ушар болобо гээшэ, - гэжэ Мүнхэ- Болод һанамжалба.
Асагадай һургуулида зурагай багшаар хүдэлһэн Дашинимын Батоцырен аха үзэсхэлэндэ заатагүй хабаадахые оролдоо. Тэрэнэй хүдэлжэ байхада, тус һургуулиин багшанар Агван Доржиев тухай шэнжэлгын ехэ ажал ябуулдаг байгаа бшуу.
- Түүхэ харуулһан, ерээдүйдэ ехэ удха шанартай үзэсхэлэн сагтаа эмхидхэгдэжэ, тон туһатай, шухала хэрэг болобо гээшэ, - гэжэ Батоцырен ахай тэмдэглээ.
Хуасай омогой Батоцырен ахатанай түрэлэйхид Хэжэнгэ аймагһаа нүүжэ ерэһэн юм. Уран зураашан, хүгжэмшэн, һиилэгшэ, уран барималша гээд, хэды олон бэлиг шадабари юрын буряад хүбүүндэ бурхан бэлэглээ гээшэб. Алишье талаараа хүгжэжэ, хүгжэмшье наадаха бэлигтэй, зураг зураха, һиилэхэ, юумэ дархалха - бултыень шадаха хүн хэзээдэшье жаргалтайл. Асагадай һургуулиин захиралай урилгаар Буряад орондо багшалжа байхадаа, өөрынгөө хэрэглэжэ ябаһан йочин, сууха хуураа һургуулидаа бэлэглээ бэлэй. Багша мүнөөшье болотороо Асагадай һургуулитай нягта холбоотой ажаһууна. Жэл бүхэндэ түүхэтэ нютагаа - Буряад ороноо эрьежэ, түрэл гаралтаяа нягта холбоотой байдаг юм.
Агван Доржиевта зорюулагдаһан үзэсхэлэн Монголой Үндэһэнэй түүхын музей соо хоёр долоон хоногой туршада харагшадые баясуулаа. Тэрэниие саашань Монгол ороной зулаа эрдэмтэд, дид-доктор Жигмитдоржиин Чулуунбата хүтэлбэрилөө. Тэрэ Агван Доржиевай ажаябуулга тухай эрдэм хэдэн жэл шэнжэлжэ, Хүхэ хотодо эрдэмэй докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа.
- Агван Доржиев тухай шэнжэлгын ажалнууд мүнөөл һая эхилбэ бшуу. Элдэб гүрэнүүдэй архивуудһаа олон мэдээсэлнүүд гаражал ерэхэ байха, - гэжэ Ж. Чулуунбата һанамжална.
Агван Доржиевай һанаагаар, бүхы Дурна оронууд буддын шажанаар нэгэдэхэл ёһотой. Монголшууд нэгэдэхын тула нэгэ бэшэг үзэгтэй байха ёһотой, – гэжэ А. Доржиев хэлэһэн байдаг.
Агван Доржиев (1854 – 1938) Түбэдэй буддын шажанай шэглэлэй буряад лама. Тэрэ үе сагаар гүн ухаанай гүнзэгы эрдэм мэдэсэтэй, геше һаарамбын эрдэмэй санаартай байгаа. 13 дугаар Далай ламын багша байһан, Түбэд, Монгол болон Ород гүрэнүүдэй хоорондо хани барисаанай үндэһэ табиһан габьяатай. Дипломатиин ажал хэрэгээр олон гүрэнүүдээр ябаһан. Түбэд, Монгол, Ород гүрэн болон Энэдхэг, Цейлон, Япони, Германи, Великобритани, Франци гүрэнүүдтэ ажалаа ябуулһан. Хальмагта, Буряад Уласта хэдэн дасангуудые, һургуулинуудые, Санкт-Петербургда шажан мүргэлэй хэблэл байгуулһан, Асагадай дасанда типографи нээһэн юм. Санкт-Петербургда дасан нээлгэһэн, тэрэ үе сагта энэнь орёо хэрэг һэн.