Баярма Шираповагай гэрэл зурагууд

Хотогор баян Хориин аймагһаа ажалай ветеран Сэсэгма Бу­даевна Намсарае­ва “Буряад үнэнэйнгөө” сурбалжалагшадые, бүхы уншагшадые болохоёо байһан “Алтаргана” һайхан наадаар амаршална.

Хүндэтэ Сэсэгма Будаев­нагай бэшэгые тэрэ зандань уншагшадтаа хүргэнэбди.

20 жэлэй саана Анаа нютагтаа Буддын шажа­най бүлгэмэй түрүүлэгшэ болоһоорни “Сангарил” ху­рагдажа эхилээд, мүнөө бо­лотороо һарын 3 дүйсэндэ нютаг соогоо сангарил үнгэргэжэ, буян хуряанаб­ди. Эхилхэдэмнай ном су­дар үгы байгаа, гараараа бэшээд уншагша һэмди. Һамажаб худагы эхилжэ ун­шадаг байгаа. Сугларһан мүнгөөрөө мааниин хэрэг­сэл оёхые Галя Албатаева, Сэсэгма басаганиинь гээд лэ олониие хабаадуулан бүтээгээ. 108 наһатай манай үүри Бата-Жаргал Баярту­ев Шэнэ-Бэрээндэ хүдэлжэ байхадаа, олон хэрэгсэл бүтээжэ, ехэ буян үйлэдөө. Мүнөө Хэжэнгэһээ гэрлэһэн хани нүхэртэеэ үри бэеэ үндылгэжэ, аша зээнэрээ харалсажа, Улаан-Үдэдэ ажа- һууна.

Минии үүри Цырен-Доржо Цыдендамбаев Ханда нүхэртэеэ Хойто- Бэедэ түбхинэнхэй. Цы­рен-Доржын эсэгэ офицер ябаһан, дайнда үгы. Мүнөө өөрөө полковник нэрэ зэр­гэтэй наһанайнгаа амарал­тада гараад, жара наһанай жаргал эдлэжэ, үри бэе­дээ туһа хүргэжэ, ашанар зээнэрээ тойруулан, ан- бун ажаһууна. Лейтенант ябахадаа, Чехословакида шархатаһан байгаа. Бур­хан зайлуулаг, үри бэемнай дайн дажар бү үзэһэй даа, амгалан тайбан байхамнай болтогой!

Манай үетэн дайнай һүүлдэ гараа гүбди даа. Ямар талаантай гээшэ­бибди. Аарса айрһаа, за­баруухаа эдеэд лэ, согтой хүхюутэйгээр нютагтаа өөдөө болообди. Сагаан уулынгаа оройһоо шаргаа­раа, санаараа сааша-наашаа шуумайлдан, малгайгаа гээжэ байжа һолжорогшо бэ­лэйбди.

Ямар гоё саг байгааб: зундаа огородто олон үхибүүтэй Лока хитадтай ха­пууса тарилсахаш, үрмэдэһэ түүхэш, тиигээд халуунда Анаадаа шунгахаш - саг соогоо сэнгээд лэ, ажал хэгшэ һэмди. Ешын баабай маа­нарта халуун хоол шанагша һэн. Үглөөгүүр маанадые трактор машинаар огород абаашаха, үдэшэндөө за­римдаа ябагаар гүйлдөөд бусагша һэмди. Володя Цы­деновэй «Алан» гэжэ номые нютагаархин һонирхон ун­шаабди. Номин-Добуундаа субарга бүтээгөө, тэрэмнай ехэ дэмбэрэлтэй хэрэг. Хо­риин тайшаа Дамба ноёной наһан болоходо, Анхандаа Агын Ононһоо ламые за­лажа, тэндэ хүдөө табиһан гэхэ. Юундэ Анаа дасанай ламанарай байн гэһээ, намаар энэ ноёниие хүдөөлүүлхэ болоо юм гээд: “Үлзытэ Номин-Добуун хоёр хадын шоройн ниилээгүйдэ, эндэһээ бараг баян ноён бү гараг!” - гэжэ хараалтайгаар хүдөөлүүлһэн юм гэжэ Үльдэргын минии нагаса абгай Дондокова Долгор - Ринчинов Һасаран нагасын һамган хөөрөө һэн. Ухаатай хүгшэн байгаа. Наранай оро­ходо унтаад, үглөөнэй 4-өөр үүр сайхада бодохо. Но- гоон Дара эхые тахигша һэн, бурханайнгаа ном уншажа һуутараа, минии ороходо, хам-хум гээд, саашань хэжэр­хихэ. Молон багшын түүхэ намда хөөрэгшэ һэн. Бидэ нэгэ хорой соо байгша һэмди. Хүбүүнэйнгээ айл болоходо, баряаша хүгшэн эжы, минии эхэ Цыпилма дүүдээ гэрээ худалдаад, хүбүүнэйдээ Хори зөөгөө бэлэй.

Хүн түрэлтэн наһан соо- гоо дүрбэн далай гатал­даг: түрэхын, үбдэхын, үтэлхын, үхэхын. Юунэйнь һайнда далайтай жэшэхэ һэм - зүнтэглэшоод, һүүжэ сооротороо үри бэеэ зобоожо хэбтээгүйл һаа, һайн байгаал даа. Теэд һанаанай юумэ үгы гүб даа. Зарим зон унташана гүб дааяагаа­шье амар гээшэб, тиигээд бурхандаа ябашоо һаа гэжэ һанадагби. Баһа һанахада, архи баридаг зониие эл­дэбээр хэлсэхэ даа, хүнэй хэлэн хорон. “Нюурташни үнэгэнэй һүүлээр эльбэ­эд, нюргандаш үхэрэй хэлээр долёохо”, - гэжэ урда­най ухаатай зон хэлэдэг байгаа. Мүнөө сэмүүн саг: өөрөө өөрыгөө хэһээхэ, эд бараагаар мэхэлхэ, хүсэжэ ядаад хусалган, атаа мэеэн дэлгэрнэ, энэ намһаа үлүү бологшоб гэжэ шоо үзэжэ, шобто хаража, нэрэ обогоо бэшэхэ зүрхэгүй, интернед­тэ гаргажа, дэлхэй дүүрэн суурхуулха.

Энэ нютагтаа эбтэй эм­хитэйгээр һайн сэдьхэл сэдьхээд, 10 сагаан буян үйлэдэхынгөө орондо, зари­мамнай 10 хара нүгэл эдлэ­жэ ябана. Эжы абын үгэһэн хайран бэеэ гамнангүй, архи уугаад лэ, 13 жолоо барижа шадахагүй залуу һүрэг хай­ратай. Буряад оромнай хай­ратай, түрэл хэлэеэ голожо, хара багаһаа сэсэрлигһээ ородоор булта зугаалхам­най юун гээшэб? Эндэ гэр­тэхин зэмэтэй. Уг унги­яа мэдэхэгүй, аха захаяа хүндэлхэгүй, эхэ эсэгэеэ за­раад лэ, гуяа альгадан зор­гоороо ябанад.

Анаа Аалан тоонтомни ая гангаар анхилаад, сэсэгүүд һалбаржа, ногоон ургажа, мойһон монсойжо байна. Одоол ган гасуургүй һайн жэл болохо юм гү гэжэ най­дахаар.

Эндэ нэгэ домог жэшээ­лэе. Нохой хүнэй нүхэр гүб даа. Юундэб гэхэдэ, урда саг­та талхан оёорһоо ургадаг, элбэг байгаа гэхэ. Нэгэтэ Бурхан багша нэгэ эхэнэрэй үхибүүнэйнгээ бааһанда хи­лээмэ зуураад байхадань хаража уурлаад, иимэ ха­даа талха бү эди гээд, хуу шобторжо байтарнь, нохой гүйжэ ерээд, намда хубиим­ни үлээгыш гээ ха. Тиигэжэ нохойн хубиие эдинэбди.

Нэгэтэ бурхан ябажа яба­тараа, һолоомоор хорой ба­рижа байһан хүниие хараад, ши юундэ иимэ хорой ба­ринаш гэжэ асуухадань, би үглөө мүнөө үхэхэб, намдаа хүрэхэ гэхэдэнь, хүнэй үхэхэ сагаа мэдэхыень болюулаа. Үглөөдэр, хойто жэл тиимэ юумэ хэхэб гэжэ байнгүй, нэгэл үдэрөөр, түрэһэн үдэр шэнгеэр, һайханаар наһаа наһалха ёһотой. Манай наһаараа суглуулһан зөөри зөөшэ хэндэшье хэрэггүй, нэгэ һаа галдаха, үгы һаа, бог шорой дээрэ абаашажа хаяха. Хүн түрэхэдөө, нюсэ­гэн ерэнэбди, үхэхэдэмнай, сагаан бүдтэ оройгоод, мо­дон хуурсагта хээд лэ, газар доро булана гүб даа.

Буряадаараа хадагалая

Посхоод-Хүнды һая ошооб. Эндэ хүдөөлэлгын газар үхэр мал хуу һандарганхай. Нүхэрэйнгөө хүүр таняагүйб, гэрэл зура­гынь үгы. Эгэшынгээ хүүр олоогүйб, хоройлонхой бэшэ хадань харахада уйдахаар. Бидэ, буряадууд, хайшаа зон гээшэбибди? Булаад лэ, гэ­дэргээшье харахагүй. Нэгэ ёһоороо ородууд манһаа сэ­сэн бэшэ гү? Хүдөөлхэдөө, элдэбын юумэ табижа, ха­шаа хорой бариһан хойноо эрьежэ, хаража, заһажа бай­хал даа. Тиигэхэгүй һаа, ур­данайхяараа хүдөөлүүлээд лэ, маани хиидхэжэрхибэл дээрэ һэн. Би үхибүүдтээ за­хидагби: “Намай буряадаар хүдөөлхэт, памятник-тумба намда хэрэггүй. Дан гүнзэгы нүхэ бү малтаарайгты”. Урда сагта Мантир хүндыдэ хуурсагшье хэнгүй табидаг бай­гаа гэлсэгшэ. Ямар ухаатай­ниинь Посхоод-Хүндыдэ хүдөөлдэг болгоо юм. Бу­лаг тэндэ гарадаг аад, бу­зартажа шэргээ, мүнөө бургааһанда дарагдашаһан байгша.

Майн 20-до Ааландамнай нютагаймнай заһал, лусууд тахилган үнгэрөө. Июниин 9-дэ обоо тахигдаа. Бүхы ню­тагаархиндаа иигэжэ хан­данаб: Бүмбэхэн хатандаа малгай, дэгэл, гутал түгэс бүтээхэ ёһотойбди. Улаан- Үдэдэ, Хоридо гү, али хаана­шье ажаһуудаг нютагаархин булта эбтэйгээр мүнгэ алтаа суглуулжа, энэ хэрэг бүтээе. Анаа дасандаа Баатар ла­мынгаа гэр бүтээхэеэ булта хабаадан, түргэдүүлхэеэ бо­доё. Ашанга үни гэр табин­хай, Хоридо үнгэрһэн сугла­анда 108 субарга бария гэжэ Лэгсэг шэрээтэ хэлэхэдээ, нютаг бүхэн нэгэ гэр ла­манартаа барихал даа гэжэ хандаа бэлэй. Тэрэ гэһээр үни болоо, манайхин ноб­шоржо байнабди. Нютага­архин баян даа, машинагүй айл хомор. Ажалша малша залуушуул хамһажа, эдэ хэрэгүүдээ бүтээхэ бэзэ гэжэ би найданаб. Нютаг­тамнай гоё һургуули, сэсэр­лиг, бэрхэ багшанар, алтан, мүнгэн медальтай шабинар холо ойгуур һурана, шэнэ гэрнүүд бодонхой. Үшөө саашаа олон боложо, баян бо­ложо байг лэ!