Баярма Шираповагай гэрэл зурагууд
Хотогор баян Хориин аймагһаа ажалай ветеран Сэсэгма Будаевна Намсараева “Буряад үнэнэйнгөө” сурбалжалагшадые, бүхы уншагшадые болохоёо байһан “Алтаргана” һайхан наадаар амаршална.
Хүндэтэ Сэсэгма Будаевнагай бэшэгые тэрэ зандань уншагшадтаа хүргэнэбди.
20 жэлэй саана Анаа нютагтаа Буддын шажанай бүлгэмэй түрүүлэгшэ болоһоорни “Сангарил” хурагдажа эхилээд, мүнөө болотороо һарын 3 дүйсэндэ нютаг соогоо сангарил үнгэргэжэ, буян хуряанабди. Эхилхэдэмнай ном судар үгы байгаа, гараараа бэшээд уншагша һэмди. Һамажаб худагы эхилжэ уншадаг байгаа. Сугларһан мүнгөөрөө мааниин хэрэгсэл оёхые Галя Албатаева, Сэсэгма басаганиинь гээд лэ олониие хабаадуулан бүтээгээ. 108 наһатай манай үүри Бата-Жаргал Баяртуев Шэнэ-Бэрээндэ хүдэлжэ байхадаа, олон хэрэгсэл бүтээжэ, ехэ буян үйлэдөө. Мүнөө Хэжэнгэһээ гэрлэһэн хани нүхэртэеэ үри бэеэ үндылгэжэ, аша зээнэрээ харалсажа, Улаан-Үдэдэ ажа- һууна.
Минии үүри Цырен-Доржо Цыдендамбаев Ханда нүхэртэеэ Хойто- Бэедэ түбхинэнхэй. Цырен-Доржын эсэгэ офицер ябаһан, дайнда үгы. Мүнөө өөрөө полковник нэрэ зэргэтэй наһанайнгаа амаралтада гараад, жара наһанай жаргал эдлэжэ, үри бэедээ туһа хүргэжэ, ашанар зээнэрээ тойруулан, ан- бун ажаһууна. Лейтенант ябахадаа, Чехословакида шархатаһан байгаа. Бурхан зайлуулаг, үри бэемнай дайн дажар бү үзэһэй даа, амгалан тайбан байхамнай болтогой!
Манай үетэн дайнай һүүлдэ гараа гүбди даа. Ямар талаантай гээшэбибди. Аарса айрһаа, забаруухаа эдеэд лэ, согтой хүхюутэйгээр нютагтаа өөдөө болообди. Сагаан уулынгаа оройһоо шаргаараа, санаараа сааша-наашаа шуумайлдан, малгайгаа гээжэ байжа һолжорогшо бэлэйбди.
Ямар гоё саг байгааб: зундаа огородто олон үхибүүтэй Лока хитадтай хапууса тарилсахаш, үрмэдэһэ түүхэш, тиигээд халуунда Анаадаа шунгахаш - саг соогоо сэнгээд лэ, ажал хэгшэ һэмди. Ешын баабай маанарта халуун хоол шанагша һэн. Үглөөгүүр маанадые трактор машинаар огород абаашаха, үдэшэндөө заримдаа ябагаар гүйлдөөд бусагша һэмди. Володя Цыденовэй «Алан» гэжэ номые нютагаархин һонирхон уншаабди. Номин-Добуундаа субарга бүтээгөө, тэрэмнай ехэ дэмбэрэлтэй хэрэг. Хориин тайшаа Дамба ноёной наһан болоходо, Анхандаа Агын Ононһоо ламые залажа, тэндэ хүдөө табиһан гэхэ. Юундэ Анаа дасанай ламанарай байн гэһээ, намаар энэ ноёниие хүдөөлүүлхэ болоо юм гээд: “Үлзытэ Номин-Добуун хоёр хадын шоройн ниилээгүйдэ, эндэһээ бараг баян ноён бү гараг!” - гэжэ хараалтайгаар хүдөөлүүлһэн юм гэжэ Үльдэргын минии нагаса абгай Дондокова Долгор - Ринчинов Һасаран нагасын һамган хөөрөө һэн. Ухаатай хүгшэн байгаа. Наранай ороходо унтаад, үглөөнэй 4-өөр үүр сайхада бодохо. Но- гоон Дара эхые тахигша һэн, бурханайнгаа ном уншажа һуутараа, минии ороходо, хам-хум гээд, саашань хэжэрхихэ. Молон багшын түүхэ намда хөөрэгшэ һэн. Бидэ нэгэ хорой соо байгша һэмди. Хүбүүнэйнгээ айл болоходо, баряаша хүгшэн эжы, минии эхэ Цыпилма дүүдээ гэрээ худалдаад, хүбүүнэйдээ Хори зөөгөө бэлэй.
Хүн түрэлтэн наһан соо- гоо дүрбэн далай гаталдаг: түрэхын, үбдэхын, үтэлхын, үхэхын. Юунэйнь һайнда далайтай жэшэхэ һэм - зүнтэглэшоод, һүүжэ сооротороо үри бэеэ зобоожо хэбтээгүйл һаа, һайн байгаал даа. Теэд һанаанай юумэ үгы гүб даа. Зарим зон унташана гүб дааяагаашье амар гээшэб, тиигээд бурхандаа ябашоо һаа гэжэ һанадагби. Баһа һанахада, архи баридаг зониие элдэбээр хэлсэхэ даа, хүнэй хэлэн хорон. “Нюурташни үнэгэнэй һүүлээр эльбээд, нюргандаш үхэрэй хэлээр долёохо”, - гэжэ урданай ухаатай зон хэлэдэг байгаа. Мүнөө сэмүүн саг: өөрөө өөрыгөө хэһээхэ, эд бараагаар мэхэлхэ, хүсэжэ ядаад хусалган, атаа мэеэн дэлгэрнэ, энэ намһаа үлүү бологшоб гэжэ шоо үзэжэ, шобто хаража, нэрэ обогоо бэшэхэ зүрхэгүй, интернедтэ гаргажа, дэлхэй дүүрэн суурхуулха.
Энэ нютагтаа эбтэй эмхитэйгээр һайн сэдьхэл сэдьхээд, 10 сагаан буян үйлэдэхынгөө орондо, заримамнай 10 хара нүгэл эдлэжэ ябана. Эжы абын үгэһэн хайран бэеэ гамнангүй, архи уугаад лэ, 13 жолоо барижа шадахагүй залуу һүрэг хайратай. Буряад оромнай хайратай, түрэл хэлэеэ голожо, хара багаһаа сэсэрлигһээ ородоор булта зугаалхамнай юун гээшэб? Эндэ гэртэхин зэмэтэй. Уг унгияа мэдэхэгүй, аха захаяа хүндэлхэгүй, эхэ эсэгэеэ зараад лэ, гуяа альгадан зоргоороо ябанад.
Анаа Аалан тоонтомни ая гангаар анхилаад, сэсэгүүд һалбаржа, ногоон ургажа, мойһон монсойжо байна. Одоол ган гасуургүй һайн жэл болохо юм гү гэжэ найдахаар.
Эндэ нэгэ домог жэшээлэе. Нохой хүнэй нүхэр гүб даа. Юундэб гэхэдэ, урда сагта талхан оёорһоо ургадаг, элбэг байгаа гэхэ. Нэгэтэ Бурхан багша нэгэ эхэнэрэй үхибүүнэйнгээ бааһанда хилээмэ зуураад байхадань хаража уурлаад, иимэ хадаа талха бү эди гээд, хуу шобторжо байтарнь, нохой гүйжэ ерээд, намда хубиимни үлээгыш гээ ха. Тиигэжэ нохойн хубиие эдинэбди.
Нэгэтэ бурхан ябажа ябатараа, һолоомоор хорой барижа байһан хүниие хараад, ши юундэ иимэ хорой баринаш гэжэ асуухадань, би үглөө мүнөө үхэхэб, намдаа хүрэхэ гэхэдэнь, хүнэй үхэхэ сагаа мэдэхыень болюулаа. Үглөөдэр, хойто жэл тиимэ юумэ хэхэб гэжэ байнгүй, нэгэл үдэрөөр, түрэһэн үдэр шэнгеэр, һайханаар наһаа наһалха ёһотой. Манай наһаараа суглуулһан зөөри зөөшэ хэндэшье хэрэггүй, нэгэ һаа галдаха, үгы һаа, бог шорой дээрэ абаашажа хаяха. Хүн түрэхэдөө, нюсэгэн ерэнэбди, үхэхэдэмнай, сагаан бүдтэ оройгоод, модон хуурсагта хээд лэ, газар доро булана гүб даа.
Буряадаараа хадагалая
Посхоод-Хүнды һая ошооб. Эндэ хүдөөлэлгын газар үхэр мал хуу һандарганхай. Нүхэрэйнгөө хүүр таняагүйб, гэрэл зурагынь үгы. Эгэшынгээ хүүр олоогүйб, хоройлонхой бэшэ хадань харахада уйдахаар. Бидэ, буряадууд, хайшаа зон гээшэбибди? Булаад лэ, гэдэргээшье харахагүй. Нэгэ ёһоороо ородууд манһаа сэсэн бэшэ гү? Хүдөөлхэдөө, элдэбын юумэ табижа, хашаа хорой бариһан хойноо эрьежэ, хаража, заһажа байхал даа. Тиигэхэгүй һаа, урданайхяараа хүдөөлүүлээд лэ, маани хиидхэжэрхибэл дээрэ һэн. Би үхибүүдтээ захидагби: “Намай буряадаар хүдөөлхэт, памятник-тумба намда хэрэггүй. Дан гүнзэгы нүхэ бү малтаарайгты”. Урда сагта Мантир хүндыдэ хуурсагшье хэнгүй табидаг байгаа гэлсэгшэ. Ямар ухаатайниинь Посхоод-Хүндыдэ хүдөөлдэг болгоо юм. Булаг тэндэ гарадаг аад, бузартажа шэргээ, мүнөө бургааһанда дарагдашаһан байгша.
Майн 20-до Ааландамнай нютагаймнай заһал, лусууд тахилган үнгэрөө. Июниин 9-дэ обоо тахигдаа. Бүхы нютагаархиндаа иигэжэ ханданаб: Бүмбэхэн хатандаа малгай, дэгэл, гутал түгэс бүтээхэ ёһотойбди. Улаан- Үдэдэ, Хоридо гү, али хаанашье ажаһуудаг нютагаархин булта эбтэйгээр мүнгэ алтаа суглуулжа, энэ хэрэг бүтээе. Анаа дасандаа Баатар ламынгаа гэр бүтээхэеэ булта хабаадан, түргэдүүлхэеэ бодоё. Ашанга үни гэр табинхай, Хоридо үнгэрһэн суглаанда 108 субарга бария гэжэ Лэгсэг шэрээтэ хэлэхэдээ, нютаг бүхэн нэгэ гэр ламанартаа барихал даа гэжэ хандаа бэлэй. Тэрэ гэһээр үни болоо, манайхин нобшоржо байнабди. Нютагаархин баян даа, машинагүй айл хомор. Ажалша малша залуушуул хамһажа, эдэ хэрэгүүдээ бүтээхэ бэзэ гэжэ би найданаб. Нютагтамнай гоё һургуули, сэсэрлиг, бэрхэ багшанар, алтан, мүнгэн медальтай шабинар холо ойгуур һурана, шэнэ гэрнүүд бодонхой. Үшөө саашаа олон боложо, баян боложо байг лэ!