Сергей Доржиевай гэрэл зураг
Буряад угсаата араднай хэр угһаа хойшо уужам тала дайдаар нүүжэ, табан хушуу малаа үсхэбэрилжэ, тэрэнэйнгээ ашаар ажабайдалайнгаа алибаа эрилтэ хангажа һураһан. Хэдэн үе зоной ажабайдал эрхилжэ ябаһан адуу малһаа амяарань харахын аргагүй. Байдал һуудалайнь хэлбэри, ёһо заншал, гурим журам – эдэ бүгэдэ хэжэ ябаһан ажалтайнь нягта холбоотой, тэрээнһээ эхи үндэһэтэй. “Мал хараха – ама тоһодохо” гэжэ дэмыдэ хэлсэдэггүй байгаа бшуу. Миин лэ ама тоһодоод дүүрэдэг бэшэ, адуу мал үсхэбэрилхэ гээшэ буряад зоной нангин удхатай үйлэ хэрэг байһан юм. Мал ажал аша үрэ ехэтэйгээр үсхэбэрилгэ хадаа буряад зоной нэрэ хүндын хэрэг байһан, мүнөөшье байһаар зандаа.
Бэлшээриин газар
Малаа үхүүлэнгүй ондо оруулхын ба таргалуулхын тула жэлэй дүрбэн сагта байраяа урилжа, малаа адуулдаг байгаа. Үбэлэй сагта байраяа түхеэрхэдээ, шадабал модотой, хадатай, жабаргүй, намдуу газарта буухые оролдодог байгаа. Бууха буусынгаа жабартай жабаргүйень мэдэхын тула үүрэй сайгаад, үдэр боложо байхада гү, али боро хараанаар шэнжэлдэг байһан юм. Элбэг хоолтой, һайн хагдатай газарта дүтэ байрладаг байгаа. Эртэ урда сагһаа хойшо бэлшээриин хагдые хэдэн аргаар шэнжэлдэг байһан. Жэшээнь, һогообори хагдан дундуураа таһараа һаа – хоолгүй, галдаад үзэхэдэ, хара үнэһэтэй һаа – хоолтой, сагаан үнэһэтэй һаа – хоолгүй. Хяагай асые хахалаад үзэхэдэ, шэмэ шүүһэтэй һаа – хоолтой, үбэр газарай хагдан бүдүүн һаа – хоолтой, бэлшээри дээрэхи адуунай тонтогоол томо, бүхэлинүүд һаа – хоолгүй гэхэ мэтэ.
Үбгэ эсэгэнэрэй ажаглалтанууд согсологдожо, үеһөө үедэ дамжуулагдадаг заншалтай. Тиигэһээр мал ажал эрхилхэдэ шухала хэрэгтэй дүримүүдтэй болодог байгаа:
- саһанай хайлахалаар, шулбыда адуулбал, мал заһарха;
- хээли ехэтэй хониёо үндэр газарта адуулхагүй;
- ургын гарахалаар, хэдэн хоног соо тэрэниие эдюулхэ, тиигээд ая гангада адуулха;
- хабарай сагта хонидоо ехээр уһалжа болохогүй;
- зундаа хада гүбээгээр адуулха;
- шүүдэрэй хатаадүйдэ гол газараар ябуулхагүй, балшаруутаха;
- намартаа холо туухагүй, хонин тураха;
- намартаа хонидоо һайнаар уһалха;
- намартаа зуһаланай хэнзэ ногоондо адуулжа, марса долёолгоходо, мяханиинь амтатай, нооһониинь ута, үдхэн болохо.
Хабартаа һайнаар эдеэлжэ, таргалжа бэежэһэн хониной яһаниинь бүхэжэдэг, мяханиинь зузаардаг юм. Уһагүй тала газарай зоной мал саһа эдеэд лэ үбэлжэдэг байгаа бшуу. Зарим газарта зундаашье уһагүй байдаг буусануудта худагуудые малтадаг болоһон. Мүнөө сагай эрхээр, хүдөө байһан малшад булта шахуу өөрын худагтай байдаг болонхой.
Мал эмнэлгэ
Малайнгаа үбшэлхэдэ, элдэб аргаар эдэгээдэг байһан. Хониной хатайртахада, хабартаа ногоондо садажа байха үедэнь түргэн сагаан (вздутоплодник) гэжэ ногоотой газарта адуулдаг, марсатай нуурай хажуугаар ябуулдаг байгаа. Тиихэдэнь үбһэндэнь халдаад байһан тооһон хониной хоолзуур руу орожо, хамар соохи хорхойнь унадаг байгаа. Марсатай нуурта хонидоо туужа оруулаад, тамаруулдаг, толгойень уһа руу шэхээд абадаг, хатайртаһан хони ямаанай хамар руунь нэгэ халбага харшиин шудхадаг байһан хаш.
Ехэ шииг бороотой зунай болоходо, хонин һүрэг туруугаа һалаатажа үбшэлдэг. Тэрэниие дом аргаар мүн лэ эмнэдэг байһан. Яряанай хэлэндэ үхэр табилгана (папоротник) гээд нэршэһэн ургамал таһалжа суглуулаад, бүтүү амһарта соо тэрэнээ хэхэдээ, бусалһан халуун уһа дээрэһээнь эюулжэ, хэдыхэн сагай болзорто байлгаха. Һэб гэһэн хойнонь эдьхэгдэһэн үбһэнэйнгөө эм хальбагар амһарта соо хэжэ, хонидоо досоогуурнь туужа гаргаха ёһотой. Шииг нойтотой газараар ходо бэлшэһэн мал ехээр балшаруутажа зободог байгаа бшуу. Турууниинь ехээр эдеэрлэхэ, хонид дохолхо, бэлээр эдэгэжэ үгэхэгүй. Ута хорхой санхада (ленточные глисты) мүн лэ энээниие хэрэглэхэдэ тааруу гэлсэдэг. Малай аргашан эжытэй һэн тула иимэ дом арга урдандаа хэрэглэдэг байһыень, бага ябахадаа энээндэ нэгэтэ бэшэ хабаадаһандаа һайн һананаб.
Туража үргүүлшэһэн малда ногоон сай, һайса дэбтээһэн обёосой шүүһэ шудхадаг гэжэ мүн лэ олондо мэдээжэ. Тиихэдэнь бодожо шадахаяа болёод байһан мал гансата тэнхээ ородог юм гээд үбгэд, хүгшэд хэлсэдэг. Мүнөөшье энэ арга хэрэглэгдэдэг зандаа.
Эмнеэ
Хабар хүсэд дулаан болохоһоо урид хонишод малайнгаа түлнүүдые эмнидэг гуримтай. Хурьга, эшэгэ 1-2 һаратай, тугалай жэлтэй, унаганай хоёр жэлтэй болоод байхада, эмнидэг байгаа. Эмнеэ гээшэ юун бэ гэхэдэ, малайнгаа шэхые отолжо, тэмдэглэхые хэлэнэ.
Айл бүхэн өөрын тусгаар эмьтэй байһан юм. Эмь хэдэн ондоо: тэбхэр – шэхэнэйнь үзүүрые эгсэ отолжорхиһон – шэхэнэйнь үзүүрые хоёр сантиметр тухайгаар орой руунь һэтэ отолоод, нэгэ хажууень тэбхытэр абажархиһан; шуурхай – шэхыень хоёр сантиметр тухайгаар орой руунь шуу татаһан; һэтэрхэй – шэхэнэйнь урда гү, али хойто талаһаа хүндэлэн һэтэлһэн; ухами – шэхэнэйнь урда гү, али хойто тээһээнь омсойтор түхэреэлэн абаһан; онибо – шэхэнэйнь үзүүрһээ омсойтор абаһан; шоргоолжон - шэхэнэйнь хоёр тээһээ ухамилан абаһан; соолго – шэхэнэйнь дунда сооложо, түхэреэн нүхэ нэрлэһэн. Ехэнхидээ хоёр шэхэниинь ондо ондоо эмьтэй байдаг байһан. Жэшээлхэдэ, баруун шэхэниинь урдаһаа дохолон, зүүн шэхэниинь шуурхай гэхэ мэтэ.
Хурьгадайнгаа эмнеэ тоолоод, хэды түл абаһанаа мэдэдэг байһан юм.
Байгаалитай холбоотой шэнжэнүүд
Намартаа, үбэлдөө хонид хорёоһоо гарамсаараа тогтожо, дэбхэрэлдэхэ мүргэлдэхэдөө – хэдэн үдэрэй хүйтэ зүгнэнэ, зундаа һаань – һалхин болохо, бороон орохо.
Үглөөгүүр хонид хорёоһоо гарамсаараа, аажам хэбтэжэ, һалхи һүрин хибэдэһээ хибэбэл, тэрэ үдэртөө, мүн удаадахи хоёр-гурбан үдэр дулаарха.
Хони ямаадай хамарынь тагжанги, бүтүүрэнги, хүндөөр амилжа байбал, тэнгэри бүрхэхэ гэлсэдэг.
Хонидой гэдэһэн багайнь нооһон ехэ һаань, саһа ехэтэй үбэл болохо гэдэг.
Бодонгууд Б. Оюуна
Хони хайшалаан
Сибириин ба Алас Дурна зүгэй үүлтэртэ хони ямаадай 15-дахи ээлжээтэ үзэсхэлэн Шэтэ шадар оршодог Кутузовка тосхондо һая үнгэрөө. Үбэр Байгалай, Тыва, Хакаси, Буряад уласуудай болон Алтайн хизаарай бүхыдөө мал ажахын 50 эмхинүүдэй мэргэжэлтэд хабаадаа. Энэ удаа үбэр байгалай, агын, эдельбай, буряад, алтайн меринос, романовска болон бусадшье үүлтэрэй хонид олоной үзэмжэдэ дурадхагдаһан байха юм. Тиихэдэ Алтай хадын үүлтэрэй ямаа үсхэбэрилдэг эмхи мүн лэ хабаадаа.
Үндэһэтэнэй хони үдхэгшэдэй нэгэдэлэй захирал Михаил Егоровой ударидалга доро хоёр үдэрэй туршада шалгалтын тусхай комисси ажалаа ябуулаа. Шалгагшадай бүридэлдэ Сибириин федеральна тойрогой хизаар, можонуудай малай үүлтэр һайжаруулагшад, эрдэмтэд ороһон байна. Хонидой нооһоной шанар, бэеын шэгнүүр, малай түһөө шанарынь гэхэ мэтэ эрилтэнүүдээр комиссиин гэшүүд сэгнэһэн байха юм.
Тус хэмжээ ябуулгын гол һуури эзэлһэн хони хайшалагшадай шоу тухай хэдэн үгөөр бэшэе. Хабаадагша ажахы бүхэн өөр өөрын хайшалагшадтай ерэдэг заншалтай. Хайшалагшад өөрын арга боломжоор, түргэн сагай туршада хонидые үбэлэйнь хубсаһанһаа хүнгэлһэндэл, янза бүриин оньһо шэди хэрэглэжэ, үнэхөөрөөл, шоу эмхидхэгдээ бшуу. Урилдаанай дүнгүүдээр, Могойто аймагай “Победа” ажахын ветеринарна участогые даагша Баир Дамдинов 2 минута 55 секундын туршада хони хайшалжа, түрүү һуурида гараба. Дулдарга аймагай “Родина племзавод” ажахын түлөөлэгшэ Светлана Батожаргаловае хүсэхэ хүн байбагүй, тэрэ хоёрдохи һуурида хүртэһэн байна. Светланын хурдан хайша 3 минута 12 секундын туршада таршаганаса ажаллаа. Гэхэтэй хамта, тусхай онол арга хэрэглэжэ, хойто хоёр хүлынь ооһорложо уяад хайшалдаг Приаргунска аймагай “Дружба” үүлтэртэ ажахын дүршэлтэй хайшалагша Сергей Жилин 5 минута 47 секундын туршада эрхим дүн харуулжа шадаа. Эрхимүүдтэ үнэтэ бэлэгүүд барюулагдаһан байна. Хүдөө ажахын яаманай мэргэжэлтэдэй тэмдэглэһээр, хэдэн янзын онол арганууд ба хони хайшалагшадай шадабари эндэ дурадхагдажа, һонирхол татама шоу олондо һайшаагдаа.
Энэ үзэсхэлэндэ хабаадаһан олон тоото ажахынуудай үүлтэртэ мал үдхэдэг Үбэр Байгалай гурбан ажахы түрүү һууринуудта элирэн гараба. Долоон хоногой туршада үргэлжэлһэн үзэмжэдэ хэдэн һалбаряар ажал ябуулагдаһан байна. Үбэр Байгалай нарин нооһото үүлтэрэй хони үсхэбэрилгөөр бэлдэһэн стенд бүришье олон зоной һонирхол татаһан байха юм. Таби гаран жэлэй саада тээ энэ үүлтэр бии болгоһон Могойто аймагай “Ушарбай” колхозой ажалшадай хүдэлмэри үндэрөөр сэгнэгдэбэ гээшэ. Ород Уласай Хүдөө ажахын яаманай зүгһөө гол шан “Нива” авто-хүлэгөөр шагнагдаба.
Оюна Базарова