​​Үгэрсэ, помидорой баян ургасын нюуса

Авторай гэрэл зурагууд

Овощ болон бэшэшье ургамалнуудые өөһэдөө гэртээ ургуулһан дээрэ гү, али худалдажа абал­тай гээшэ гү? Энэ асуудалда абтан, Улаан-Үдэ хотын түбэй худалдаа наймаанай дэлгүүр ошо­боб. Мүнөө үнэ сэн һархяаг мэтэ ургана гэжэ булта ойлгожо байгаа ёһотой. Тиимэһээ өөһэдынгөө огород­то юумэ тарибал, олзотой байха гү? 18 жэлэй турша­да дэлгүүртэ наймаа хэдэг Байгал шадарай аймагай Петуховка һууринай Люда гэжэ эхэнэртэй энээн тухай хөөрэлдэбэбди.

- Огород һая эрхилжэ байһан залуушуулда юун гэжэ хэлэхэ байнат?

- Жэшээнь, 4-5 хүнһөө бүридэһэн юрын бүлэ абаад хаража үзэе. Энэ бүлэдэ ого­род тарижа, бэеэ зобоолтой гээшэ гү? Юу таряа һаа дээрэ байхаб? Тиимэһээ тэдэ өөһэдтөө гурбан асуудал та­бижа үзэхэ болоно. Нэгэдэ­хеэр, огород тарибал, мүнгэ хэхэ хэрэгтэй. Тэрэ ургасаяа наймаанда гаргажа, худалда­жа шадаха гүб? Хоёрдохёор, гэр бүлэеэ огородой эдеэгээр дүүрэн хангаха. Гур­бадахяар, гарза хэжэ, наймаанһаа овощ абахагүй, тиин хододоо шэрээдэт­най амтатай, өөрын гараар ургуулһан ургаса табигдажа байбал, дээрэ бшуу.

- Огород тарибал, олзо­той байха гү?

- Огородой эдеэ тарижа, гэр бүлэеэ хооллуулха гэ­бэлтнай, хэдэн асуудалнууд тобойн гараад ерэнэ. Юу та­рибал дээрэб? Хэды саг, хүсэ шадал һалаха болоноб? Урга­саяа хаана хадагалхаб?

Ажал хэхэгүй һаа, огород тарижа, сагаа һалгаһанай хэрэггүй. Жэшээнь, газар руу үрэһэ шэдээд, хажуугаарнь үнгэржэ ябатараа уһалаад, ургаа һаа, ургуужаг, болёо һаа, болюужаг гээд, тиигэ­жэ ажал хэһэнэй хэрэггүй. Бүхэли зундаа ажал хэхэ болоноб гэжэ эртээнһээ бэеэ зорюута зэһэхэ ёһотой. Минии һанахада, яахадаа һайн ургаса абахаб гэхэдэ, нэн түрүүн газар онгилжо, хүдэлмэри хэхэ хэрэгтэй. Ти­ибэл ажалайнгаа дүн удаан хүлеэхэгүйт.

Хэрбээ зуһаландаа ажал хэхэеэ һанаагүй һаа, огород оройдоо тарилтагүй. Га­заагуурхи талмайнуудтаа гоё гэгшын сэсэгүүдые, мо­дохонуудые таряад байха­да, нюдэн баясаха ха юм. Харин зунай амаралтын үдэрнүүдтнай ба сүлөө сагтнай уһалалгада, бур­таг үбһэ түүлгэдэ, хорхой шумуулһаа ургасаяа хамгаалгада, үтэгжүүлгэдэ дэмы һалахагүй гэжэ һанаа һаа, хэһэн ажалтнайшье ол­зотой, аша үрэтэй байха. Тиихэдэ ажаһуудаг гэртнай зуһаланһаатнай холо гү гэһэн асуудал гараад ерэхэ: хэды саг харгыда һаланаб, хүсэ шадал, тоһо түлишэ гар­гашалагдаха болоноб.

Ургуулһан ургасаяа хаана хадагалха болонобиб гэжэ эртээнһээ бодожо үзэхэ хэ­рэгтэй. Погреб гү, али хүйтэн нүхэн байха гү? Погребгүй һаа, ургуулһан ургасаяа гутахагүйгөөр даража, гэ­рэйнгээ балкон дээрэ хада­галха саг болодог.

Тиигэжэ өөрыншье ургуулһан, наймаанһаашье абаһан ургасанууд тон адли гэһэн тобшолол гаргаха­ар. Юуб гэхэдэ, бүхы юумэн ажаһуугша газарһаа ба сагай уларилһаа дулдыдаха юм. За­рим газарта юушье таряа һаа, ургаха, харин нүгөө ушар­та хара газар асаржа буул- гаад, теплицэ барюулаад гэхэ мэтэ ажал хээшье һаа, ургахагүй.

Тиибэ яабашье 4-5 хүнһөө бүридэһэн гэр бүлэдэ өөһэдынгөө огород тари­бал, олзотой. Зарим урга­сынгаа набша намаае мал үсхэбэрилдэг хүршынгөө үхэр малдань үгэжэ, үлүү гараһан үгэрсэеэ һүөөр ан­далдаан болодог. Юумэ ур­гуулхын тула хэзээ, юу та­рихаяа һайса бодожо үзэхэ. Гэр бүлынгөө бүридэлһөө дулдыдажа, хэды шэнээн ур­гамал тарихаяа уридшалан тоолобол, ехэ һайн.

- Һайн ургаса абахын тула хайшан гэжэ тэрэ­нэйнгээ хойноһоо ажалла­хаб?

- Ехэнхи зон помидор, үгэрсэ таридаг. Нэгэдэхеэр, помидор гээшые һайнаар уһалха хэрэгтэй. Илангаяа эдеэшэжэ байха үедэнь. Тии­хэдээ баһа үлүү гарама ехээр уһалалтагүй: хуурай үндэһэ ехээр уһалхада, помидор­нуудтнай хахаршаха. Гадна набшаһан дээрэһээнь бэшэ, үндэһыень лэ уһалха хэрэг­тэй. 80 хуби газарынь ной­тон, шиигтэй байха ёһотой. Эндэ уларилай шэнжэһээ ехэхэн юумэн дулдыдаха бо­лоно.

Хоёрдохёор, газарынь хүдэлгэжэ, зөөлэрүүлжэ байха шухала. Тон түрүүшынхиеэ зөөлэрүүлжэ эхил­хэдээ, рядай хоорондуур 10-12 сантиметрһээ эхи- лээд, саашадаа 6-7 санти­метр хүрэтэр бага болгохо. Юундэ тиигэнэб гэхэдэ, та­ража ургашаһан үндэһыень гэмтээжэ болохот. Газары­ень ходо хүдэлгэжэ байбал, помидорой ургаса һайжарха. Үбһэ ногооень түүжэ байгаагүй һаа, тэдэтнай газарай хүрьһэнэй бүхы һайн шэмэ шүүһыень һорожо абаха бшуу.

Гурбадахяар, помидороо шоройгоор обоолжо байха хэрэгтэй: ургамалай үндэһэн һайжарха, дороһоонь үлүү эшэ ургахагүй, дээшээ шэнэ сэсэгүүд бии болохо. Иимэ ажал уһалһанай һүүлээр гү, али бороогой ороһоной удаа хэбэл дээрэ.

Дүрбэдэхеэр, ута болошоһон помидороо модондо барижа уяха.

Табадахяар, помидорой эшэһээ хажуу тээшээ үлүү эшэнүүдэй (пасынки) урга­бал, тэдэниие хухалжа хаяха хэрэгтэй. Хухалхадаа, 1 сан­тиметр үлээбэлтнай, үлүү эшэ шэнээр ургахагүй. Доодо эшэнүүдтэ помидорой улай­жа эхилһэн хойно дороһоонь үлүү набшаһануудые таһал- ха хэрэгтэй.

Зургаадахяар, һайн ур­гаса абахын тула помидор­нуудайнгаа газарта нэмэри үтэгжүүлгэ хэжэ байхаар. Тон түрүүн помидорнуудай монсойжо эхилһэнэй удаа шабааһатай уһаар уһалжа эхилхэ шухала. Тиихэдээ 10 литр уһанда 500 миллилитр шабааһа холидог. Энээн дээрээ нэгэ-нэгэ сайн халбага калиин сульфат ба супер­фосфат нэмэхэдэ болоно. Муушаг газартай һаа, 3 не­дели болоод лэ, иимэ уһаар уһалха хэрэгтэй.

Долоодохёор, зунай тэн багаар помидорнуу­дайтнай фитофторозоор үбшэлхэгүйн тула, 1 хуби бордосско шэнгэн зүйлөөр сасаха.

Наймадахяар, августын тэн багта дээрэхи за­лааень шэмхэжэ хухалаад, сэсэгүүдыень абажа хаябал­тнай, монсойжо байһан по­мидорнуудтнай бүри түргөөр томо болохо бшуу. Тон һүүлшын заабари гэхэдэ, ургасаяа суглуулһанайнгаа удаа теплицэеэ мохёор ута­балтнай, хорхой шумуул һалаха.

Үгэрсэ хадаа помидор­то орходоо ямбатай, өөртөө анхарал татуулдаг. Гэбэшье ажалынь помидортой ад­лишуу байха. Бүлеэн уһаар уһалха шухала. Хүйтэн уһаар уһалбал, элдэб үбшэндэ дай­рагдаад, ургамалтнай үхэжэ болохо. Дүрбэлжэн метр тал­майе 5-7 литр уһаар уһалха.

Һайн ургаса абахын тула үгэрсэдэ 5-6 набшаһадай гараһанай удаа хүрмэлдөөд ургашаһан һалааень шэмхээд абажа хаяха. Тиихэдэнь хажуу тээшээ шэнэ һалаа ур­гажа, тэндэнь сэсэгүүд бии боложо, үгэрсэ ургажа эхил­нэ. Тон лэ адлиханаар тэдэ­нииень шэмхэхэ хэрэгтэй.

Зунай туршада 5 дахин нэмэри үтэгжүүлгэ хэхээр байха. Түрүүшынхииень үгэрсын сэсэглээгүй байхада, бэшыень тэрэнэй һүүлээр. Тиихэдээ хоёр ондоо нэмэри үтэгжүүлгэ хэхээр байха. Нэ­гыень – наратай үдэрнүүдтэ үндэһэ руунь, нүгөөдыень - бүрхэг үдэрнүүдтэ үндэһэнэй хажуугаар. Тиихэдээ 10 литр уһанда 15 грамм мочеви­на, 30 грамм суперфосфат, 20 грамм калиин сульфат холёод уһалхаар. Харин 10 литр уһанда 5 грамм селитрэ, 10 грамм суперфосфат, 8 грамм калиин дабһа хо­лёод, набшаһануудыень са­саха хэрэгтэй. Үгэрсэ наран доро һайнаар ургаха гэжэ булта мэдэжэ байгаа ёһотой. Дурагүй юумэниинь - һалхин. Ургаса үдэр бүри гү, али хоёр үдэрэй нэгэ дахин илангаяа үглөөнэй сагта суглуулха­да, ехэ һайн. Хутагаар отолоод абахадаа, нэгэ бишыхан “һүүл” үлээдэг. Үгэрсэ поми­дор хоёрые иигэжэ ургуулдаг лэ даа. Теэд ажалдаа яагаад ханданабши, тэрээнһээл ур­гасын дүн харагдаха.

- Һайнта даа. Туһа- тай заабаринуудые үгэһэн- дэтнай баярые хүргөөд, баян ургаса ургуулжа, най­маагаа һайн ябуулыт даа гэжэ хүсэнэб.

Любовь ЦЫБЕНОВА