​​Бадаали

Хэдыхэн жэлэй саана на­марай сагай нэгэ һайхан үдэр минии һайханбагайн юртэмсэ дэлхэй дээрэ мүндэлһөөр зуун наһанайнгаа алтан ойе тэмдэглэхэ гэһэн бол­зоото үдэр хүрэжэ ерэбэ. Үри хүүгэдынь, ашанар зээнэрынь, гушанарынь энэ һайхан үдэртэ аргагүй һайханаар бэлдэжэ, түхеэржэ, Хэжэнгынгээ түбтэ оршоһон хоол баридаг газар­та түрэл гаралаа, нүхэдөө ури­жа, баяр баясхалангай оршон­до сайлалга эхилбэ. Иимэ үндэр наһатай хүнэй баярта ерэһэн зо­ной сэдьхэл хүлгөөтэй байнгүй яахаб! Иимэ ойн баяр тон үсөөн болодог ха юм. Һайханбагаймнай зорюута бэлдэгдэһэн креслэ соо түбхинэжэ һуунхай, сугларһан зо­ниие миһэрэлээр дүүрэн нюдөөр нэгэ нэгээр шэртэжэ, дуугай һууба.

Энэ үндэр наһатай хүнэй ойн ба­ярта хабаадаһан нютагай дарганар баярай үгэнүүдые, үреэлнүүдые хэлэжэ, бэлэг сэлэгүүдые барюул­ба. Дарганарай хойноһоо һубаряад, дүтын түрэлэй зон сэдьхэлэйн­гээ гүн сооһоо гараһан баяраа мэдүүлжэ, үреэлнүүдые хэлээд, һайханбагайда дүтэлжэ, гары­ень сайлганад, тааланад, өөһэдөө үнэсүүлнэд, толгойгоо эльбүүлжэ, сэдьхэлээ ханаанад. Энэ баярта ерэһэн олон үеын зон һайханбагайн халуун сайень уужа, удха баянтай, урин дулаахан үгэнүүдыень, зааба­ри, һургаалыень шагнажа, шэбэг­шэдээ хабшуулаад, ажамидаралдаа хэрэглэжэ ябаһан лэ ха юм.

Уран тодо хэлэтэй хүтэлэгшын ударидалга доро ойн баярай найр түлэг дундаа хүрэжэ, уянгата һайхан дуунууд зэдэлнэ. Дээрэ дээрэһээ үреэлэй үгэнүүд хэлэгдэжэ, альга ташалган аадарай уһандал шааяса наяраад, ойн баярые үндэр дээдэ хэмжээндэ гаргана. Эгээл энэ үедэ һайханбагайһаа холо бэшэ түрэл гаралайнь дунда һуухал ёһоороо һууһан хурса һонор харасатай, сэбэр сагаан шарайтай, сарюун тэгшэ бэ­етэй хүндэ үгэ үгтэбэ. Энэ хүн хоо- лойгоо заһажа, сэдьхэлһээ гараһан дулаахан үгэнүүдые һайханбагайда зорюулба. Үнгэрһэн сагуудые, эдир наһаяа, Шойсорон гэжэ нэрэтэй ехэ хүбүүнтэйнь эдирхэн наһандаа үелжэ наададагаа, бэеэ хүсэхэдөө, аха дүүһээ үлүүгээр нүхэсэһэн нүхэсэл тухайгаа дурсажа, үреэлэй һайхан үгэнүүдые һайханбагайда зорюулжа хэлэхэдэнь, баярай үдэшын эхилһэнһээ хойшо аманһаа нэгэшье үгэ унагаагаагүй эсэжэ, ша­лажа һууһан һайханбагаймнай:

- Энэ Бадаали гүш даа? – гэжэ нэгэл асуудал гэнтэ һэргэһэн мэ­тээр һуражархёод, ехэл дулааха­наар, өөрынгөө хүбүү хараһандал энхэрээд, баярайшье, уйдхарайшье дуһалнуудые хасар дээгүүрээ муха­рюулжа:

- Хүбүүмни, Шойсоромни мэн­дэ ябаа һаа... – гээд, һайхамбагай дуугай болошобо. Эдэ хоёрой хоо­рондо тогтожо үрдиһэн дулаахан харилсаа анхаралтайгаар адаглажа һууһан зон шэмээгүй болошобо. Ба­даалитай сасуу Шойсорон хүбүүгээ алдаһан эхэ, хүбүүнэйнгээ үүриие харахадаа, сэдьхэлынь баярлангүй, уярангүй яахаб. Эхын нимгэн сэдь­хэл булта адли ха юм. Тэнсүүриеэ оложо ядан тогтоһон онсохон байдалые ондоо урасхалда оруул- ха хүсэлтэй Бадаали хоолойгоо заһажа, “Холын харгыда ябахадаа...” гэжэ дуу һайхан хоолойгоороо аали­ханаар дуулажа эхилбэ. Бадаалиин һайхан хоолойһоо зэдэлэн гараһан дуунай аялгада һайханбагайн сэдь­хэл үлгыдүүлжэ, уһатаһан нюдэ- ниинь энеэбхилэлээр дүүрэжэ, баяр баясхалангай оршон байдал дахя­ад лэ түхөөбэ. Зуу наһа наһалһан һайхамбагаймни баярлаба, һэргэбэ.

Энэ Бадаали гэжэ нэрэтэй хүмнэй Хэжэнгын аймагай Ушхай­та нютагта түрэһэн Балдан-Доржо Дашиевич Цыдыпов лэ даа. Бадаали гэжэ нютаг нэрэнь. Дабхар нэрэтэй буряад хүбүүд олон ха юм. Тэдэнэ­рэй нэгэн – Бадаали. Харамтайнь гэхэдэ, Бадаали мүнөө манай дунда үгы. Яахыншье аргагүй хогоосон юртэмсэ. Халагни гэхээр... Гэнтэ ябашоо. Хүлеэгдээгүйгөөр... Эмнэл­гын газарта ороод байнаб гэхэдэнь, ошоходомни:

- Бишни барагби. Нүгөөдэр гара­хамни, - гээ һэн.

- Ерэжэ гаргахаб гэхэдэмни:

- Һанаагаа бү зобо. Биш­ни хүлөөрөө гэшхээд, гэртээ хүрэшэхэб, - гэбэ. Шарайнь тиимэ­шэг, һахалаа табинхай... Хахасалган дээрээ би юундэшьеб шангаар тэбэ­рибэб. Хэды хоноод хонходоходом­ни:

- Дахин халууршабаб, - гэбэ. Да­хин эмнэлгын газарта ороод:

- Барагби. Һанаагаа зобохо юумэн үгы...

Тиигээд лэ... Һанагдаа, хүлеэг- дээгүйгөөр... Һүүлшынхиеэ тэбэ- риһэн байгааб. Һүүлшынхиеэ... Һүүлшынхиеэ гэжэ ямар аймшагтай үгэб.

1960 гаран оноор анхан танил­саабди. Үхибүүд ябахадаа. Намһаа хэды наһа аха һэн.

- Хүбэнтэй дэгэл хүрхытэр үмдэнхэй, затагар хара хүбүүн зог­соо бэлэйш, - гэдэг һэн.

Улаан-Үдэ хотын 1-дэхи интер­надта хамта һураһан Баяр Эрдыне­ев Шойсорон ахай хоёртой нүхэсэжэ ябаһанаа һонирхолтойгоор хөө- рэдэг һэн. Баяр Эрдынеевэй бэшэһэн олон тоото зүжэгүүдынь Буряад драмын театрай тайзан дээрэ найруулагдажа, харагшадай сэдьхэл зүрхэ буляажа шадаһан. Шойсорон ахай зайн галай инже­нер мэргэжэлтэй, зон нүхэдтөө хүндэтэй, ехэ хурса бодолтой, урин зантай хүн ябаһан юм. Эдэ хоёр нүхэдынь эртэ ябашоо. Балдан-Дор- жо ехэл шаналжа хөөрэгшэ бэлэй. Ёһотой нүхэсэл – хоморой ябадал. Нүхэсэхэмни гэжэ баалалтын хүсөөр хүнтэй нүхэсэхэгүйш. Һайн нүхэр бэдэрэлтэгүй, өөрөө шамтай ерэжэ уулзадаг, ушардаг, нүхэсэдэг. Матаа һаа – матаршагүй бүхэ, таһалха гэбэл – хэзээдэшье таһархагүй, бата най­дамтай нүхэд болодог. Иимэ нүхэд уулзажа хөөрэлдөөгүйдөө сэдь­хэлынь дүүрэдэггүй, һанааниинь амардаггүй. Ямар бэ нэгэ дээдын хүсөөр хоорондохи харилсааниинь хүгжэжэ, бэе бэе тээшээ улам эршэ­тэйгээр таталдадаг. Уулзахадаа ган­са хэлээрээ хөөрэлдэжэ, сэдьхэлээ ханаадаг бэшэ, аяг аашаараа, шог ёгтоороо, нэгэ шанга, нэгэ аалихан дуугаараа, гар бэеынгээ хүдэлэсөөр, нюдэнэйнгөө харасаар һаналаараа андалдажа үрдидэг, хадхуу, хурса үгэнүүдые хэлэжэ, бэе бэеэ догоо­додог, гасаалдаг, ёгтолдог, хүхидэг, баярладаг, сэдьхэлээ нээдэг, бэе бэеэ дэмжэдэг, найрладаг, хатуу үгэнүүдые хэлсэхэ сагай болобо­шье, бэе бэедээ гомдодоггүй, гом­дохо гэжэ мэдэхэшьегүй сэдьхэлэй юртэмсэтэй. Балдан-Доржо иимэл хүн байгаа. Сэдьхэлэй хөөрэлдөө үүсхэжэ шададаг ёһотой нүхэр. Сэдьхэлээ нээжэ хөөрэлдэхэ – хомо­рой хэрэг. Үдэр дунда гал аһаагаад бэдэрээ һаа, олдохогүй – шухаг хэ­рэг!

Балдан-Доржо Дашиевич Хуса Намсараевай нэрэмжэтэ нютагайн­гаа дунда һургуули алтан медаль­тай дүүргээ. Түбһэн хүн иимэ ам­жалта туйладаггүй. Москва хотодо аспирантурада һураа. Физикэ-мате­матикын эрдэмэй кандидат болоо. Буряадай эрдэмэй түбтэ амжалта­тай ажаллаа.

1994 ондо Хэжэнгэ аймагайнгаа нютаг зоной эблэлэй түрүүлэгшээр томилогдоод, эршэмтэй ажал ябуу- лаа. Би орлогшонь боложо даха­салдааб. Энэ сагһаа эхилээд, ма­най нүхэсэл аргагүй һайханаар үргэлжэлхэ үйлэтэй байгаа. Ямар олон дэмбэрэлтэй үйлэ хэрэгүүдые үүсхэжэ, Сагаалганай һайндэрһөө эхилээд, ямар олон баярай үдэшэнүүдые үнгэргөөбибди, ха­баадаабибди, нютагайнгаа зониие элсүүлээбибди...

“Бэлигэй толи” гэжэ гайхамшаг­та зохёол бэшэһэн дооромбо лама Эрдэни-Хайбзан Галшиевта зо­рюулжа, түрэһэн Ород нютагтань субарга барюулая гэжэ дурадхал оруулхадамни, Балдан-Доржо дура­тайгаар дэмжэжэ, ехэ ажал эхилээ бэлэйбди. Хэдэн удаа Ород нютаг ошообди, зонтой уулзаабди. Ехэ һайхан арамнай болоо, олон зон суг- лараа, мүргөө, найрлаа. Ешэ-Лодой римбүүшэ багша түрүүтэй хамта 29 ламанар уншалга бүтээгээ. Энэ дэмбэрэлтэй, буянтай үйлэ хэрэгтэ Балдан-Доржын оруулһан хубита аргагүй ехэ.

Физикэ-математикын эрдэмэй доктор болоо. Аргагүй ехэ амжал­та туйлаа. Баярлаабди. Буряадай эрдэмэй түбтэ амжалта түгэс ажа­лаа эрхимээр үргэлжэлүүлээ. Хэ­бэд номхон Хэжэнгэ нютагһаамнай эрдэмтэй хүбүүд олон гараһан. Тэ­дэнэй нэгэн - Балдан-Доржо. Ганса би омогорхоно бэшэб, олон тоото нүхэдынь, нютагаймнай зон үндэр туйлалтануудаарнь омогорходог, баясадаг. Саашадаашье омогорхожо ябаха.

Дуу дуулаха дуратай һэн. Бүхы сэдьхэлээ үгэжэ дууладаг уянгатай һайхан хоолойтой һэн. Мэдэхэгүй дууниинь үгы, хүсэжэ дуулаха зон­шье үсөөн юм һэн. Дуулаһан дууни­инь мүнөөшье шэхэндэмни сонос- тоходол гэнэ. Элихэнээр...

“Томо юумэ, туужа бэшэ. Бэшэ­хээр болоош гэхэ. Бэшээд турша­аб. Балдан-Доржые зохёолойнгоо эхэ бэшэгтэй танилсуулааб. Удаан хөөрэлдөөбди. Һанамжаяа хэлээ, заһабаритай гээ. Заһааб. Ном болоо. Нүхэрни баярлаа, амаршалаа. На­майе баалажа, найдал түрүүлээгүй һаань... Мэдэгдээгүй...

Намхан даруухан зантай наһа- найнгаа нүхэр Сэсэгтэй хоёр хүүгэдые хүн болгожо, гарыень ганзагада, хүлыень дүрөөдэ хүргөө. Амидаралай үргэн замда гаргаа. Алтанһаа сэнтэй хоёр зээнэрынь үбгэн абаяа һанажа, дурсажа ябана.

Гар утаһанайнь дугаар унта­раахада - хэсүү байгаа... Хэзээдэ­шье энэ дугаар дарахаяа болёоб гэжэ һанахада бүришье... Холодон ошоһонһоонь хойшо жэл үнгэршэбэ. Бүхэли жэл. Жэлнүүд үнгэржэл, һубарижал байха. Зуу наһа наһалһан һайхамбагайемни баярлуулһан нүхэрэймни нэрэ мартагдахагүй! Мэндэ ябаһан сагтамнай Бадаа- лиин нэрэ мартагдахагүй! Бал­дан-Доржын нэрэ... Дурсанаб! Уяр­наб! Эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ, үндэр дээрэ үргэжэ ябагты гэжэ үхибүүдтэнь захинаб, үреэнэб!

- Энэ Бадаали гүш даа? – гэжэ асууһан һайханбагаймнишье үгы. Иимэл хорбоо юртэмсэ ха юм даа...

Гэр бүлын жасаһаа абтаһан гэрэл зурагууд

Доржо СУЛЬТИМОВ