“Унаад лэ бодожо байгты!” – гэжэ Хамба лама Дамба Аюшеев захидаг юм
Буряад арад болбол монгол туургатан сооһоо мүн лэ ехэ зоболон үзэһэн, тэрэ тоодо хашалган хамалганиие, даралта мүрдэлгые нилээд амасаһан гүб даа гээд, 90 наһанайнгаа дабаан өөдэ тэгүүлһэн хүгшэн буурал Сэпэлмаа эжымни хэлэдэг. Өөрыньшье хуби заяае гүрэнэй түүхэтэ хубилалтанууд алад гараагүй бшуу.
“Бусалтагүйгөөр ошоо һэн...”
Мухар-Шэбэрэй Боом нютагтаа 11-тэйхэн ябахадаа, эсэгынгээ “ангиин дайсан” гүүлээд, сарай дотор хаалгаад байхыень хүгшэн эжымни бүүр-түүр һанана. Балма гэжэ хүгшэн эжынгээ, Бытыцу хээтэйнгээ даабаряар эдихэ хүнэһыень абаашажа, сарайн сонхоор барюулһан юм. Тэрэ гэһээр эсэгэеэ хараагүй. Бусалтагүйгөөр ошоо гээд, тиихэдэ хаанаһаа ойлгохо һэм даа...
Үнгэрhэн жэлдэ эжымни мүрдэлгэ хүүлэжэ, Ородой Аюулгүйе хамгаалгын федеральна албан руу мэдүүлгэ бэшүүлhэн юм. Тиин гэһээнь тон һонирхолтой баримтата мэдээ ерэшоо: “Буряад-Монголой АССР-эй Верховно Сүүдэй 1941 оной апрелиин 21-эй тогтоолоор Цыдыпов Цыден-Доржи Цыдыпович 7 жэлээр сүлөөһөө хаһагдаа. Совет засагта эсэргүүсэһэн, буруушааһан удхатай үгэ арад зоной дунда тараагаа. Засаг баригшадые хардаа” гээд, бэшээтэй байба. Бүри саашань иигэжэ уншабаб: «Буряадай АССР-эй Прокуратурын 1992 оной майн 20- ой тогтоолой, мүн тиихэдэ Ородой Холбоото Уласай 5-дугаар хуулиин №1761-I “Политическэ хамалганда хохидогшодые сагааруулха тухай” статьягай ёһоор Цыдыпов Цыден- Доржи Цыдыповичэй нэрэ сагааруулагдаа».
Долоон жэлээр шорондо хаагдаад, саашаа юун болооб? Юундэ гэртээ бусаагүйб? Иимэрхүү бодолдо гансата абтаад, бүри саашань мүрдэлгэеэ үргэлжэлүүлбэб. Нэн түрүүн уголовно хэрэгтэйнь танилсаха гэжэ шиидэһэн байнаб. Ородой Аюулгүйе хамгаалгын албан энэ хэрэгтэйнь гүйсэд дүүрэнээр танилсуулха эрхэгүй байшоо. Харуулбашье, хахад хэрэгынь намһаа хадагалаатай байба. Мүрдэлгын үедэ үбгэн абыем муушалһан хүнүүдэй нэрэнүүд нюугдаатай гэжэ ойлгобоб. Прокуратурын хүдэлмэрилэгшын хэлэһээр, Цыден-Доржи Цыдыповичэй харюунууд ехэ тодо, бодомжотой. Һүбэлгэн ухаатай хүнэй үгэнүүд гэжэ гансата ойлгохоор. Бэеэ абархын тулада эсэстээ үбшэнөө тоолоодшье туршаа. Теэдшье туһа болоогүй! Молотовой нэрэмжэтэ колхозой хүтэлбэрилэгшэд “ангиин дайсаниие” тушаажа үгөөл ха юм. Тэдэнэй урда дохижо доһожо шадахагүйл хадаа нугаршагүй зосоохитойл тула үбгэн абамни хосороо гэжэ ойлгобоб. Һуулгаха гэбэл, арга шалтагаанай үгышье һаань, олоод лэ байха гүб даа... Нюдарган баяшуултай дүтын түрэлэй байһаниинь баһал нүлөөлөө аабза. Түрэһэн абынь дүүнэр баяшуулай тоодо орожо, гажа буруу 1937 ондо хамалганда ороһон байгаа. Уданшьегүй абганарайнгаа мүрөөр үбгэн абамни ябашоо болоно. Шорондо жэл тухай байгаад, хүйтэ ехээр абажа, уушханай хадхаляа болоод, хада гэртээ хариһан гээд, хожомынь олоо бэлэйб, уголовно хэрэг сооһоонь.
Наһанайнь нүхэр Юмжид Цыден-Дамба гэжэ одхон хүбүүгээ абаад, түрэhэн нютагаа түрхэмүүдтээ Суулга руу ябашаһан. Уданшьегүй баһал наһан болоһон.
Агуу дайнай үедэ үхибүүн ябаһан хүгшэн буурал эжымни Балма эжыгээ, Бытыцу хээтэйгээ дахан-дахан, хадамай үхин болоhон. Абагүй, эжыгүй өөдөө болоһон минии хүгшэн эжы хубитай, талаантай байшоо. Үльгэрэй Гэсэр мэтээр Хүсөөтын үхибүүдтэ үзэгдэдэг Пёодор (буряадаараа Балдан-Доржо) гэжэ абатаймни ниилэжэ, Түгнын эхин руу хадамда гараад, гурбан баатар хүбүүдые түрэжэ үндылгөө. Үнэн сэхэ, ажалша бэрхэ Эрдынеевтэнэй уг үргэлжэлүүлхын тулада түрэһэн үри басаган байшоо ха юм, хүгшэн эжымни. Нүхэртэеэ хамта хонишоноор хүдэлжэ, зууһаа зуун түл абажа, нэрэтэй түрэтэй, олондо хүндэтэй болоһоншье. 1990-ээд онуудай Шэнэдхэн хубилалтатай эбсэхэ дурагүй Пёодор абамни Горбачёвые зэмэлжэл байгша һэн. Улаан мяхаараа, өөрынгөө гараараа, бүхыгөөрөө оролдожо бодхооһон гүрэниинь шиирын зуруулаар бодоһон хуурсаг шэнгеэр унашоо ха юм. Яахаб теэд, ажабайдал үргэлжэлһөөр бшуу. Тэрэ үедэ хүмби гэжэ бэеэ мэдэржэ эхилһэн, ашанарынь (тэрэ тоодо би) ябанабди, үбгэн абынгаа аша хүсөөр, буянгаар. Сагаан һанаатай, дээрэ зүрхэтэй мүртөө даруухан номгон, түни түбшэн абамни һайн газарта түрэлөө олоһон лэ байха. Магад, намдаашье Намсарай боложо түрөө аалам?!
Теэд иимэрхүү жэшээнүүд хэды олон бэ? Урданай зон хатуу байгаа. Хашалган хамалганиие, Эсэгын дайн, гүрэн түрэеэ бодхоолго болон бусадые тэсэмгэйгээр дабажа гараа. Булад Дашибалов ахайн тэмдэглэһээр, эгээл тиимэһээ нугаржа шададаг болоо, илангаяа буряад арад. Эгээл тиимэһээ буряадуудай генэ дотор айха бариха орошонхой бшуу...
Бусахабди гэжэ бодоо ёһотой
Тиихэдэ бүри урид, XX зуунай эхиндэ, Октябриин хубисхалһаа боложо, нютагаа орхижо хилэ гараһан буряадууд юу бодожо ябаа хаб? Заатагүйл бусахабди гэжэ бодоо ёһотой...
Хитад гү, али хилгааһан олон гү? Иимэ сасуулга дэмы бэшэ таранхай гээд мэдэнэбди. Шоргоолжоной бута мэтээр шууяжа байдаг Хитад гүрэн дотор 10 мянга хүрэхэгүй буряадууднай үндэһэн ажахыгаа, хэлээ, соёл урлалаа алдаагүй ажамидаржа байна. Эгээл тиимэһээ Шэнэхээнэй буряадууд бидэндэ ёһотой жэшээ болонхой.
Гэбэшье үнгэрһэн зуун жэлэй ерээд онуудаар Ород гүрэндэ ажамидархаяа буряадууднай Хитадһаа ерэжэ эхилээ бэлэй. Тэдэ үндэһэн мал ажалдаа тусгаар бэрхэ һэн тула Буряадта шадахал юумээ хээл ааб даа. Агаһаа гарбалтай аба эжыгээ дурсан һанажа байһан Сэрэн-Жамсын Сэрэн-Нима Мэдэгма ханитаяа 1998 онһоо Буряадта ажаһууна.
Сэрэн-Нима аха иигэжэ дуулгаба: “Абамнай яагаад хилэ гараһан түүхэеэ орой яридаггүй байһан... Шандалиһаа гарбалтай байгаа. Эжымни Хара-Шэбэрэй Адагһаа гарбалтай. Шэмэд гэжэ нэрэтэй һэн. 1930-аад онуудаар Хитад руу гараһаниинь мүн лэ даа. Абамни 1993 ондо наһа бараа. 68-тай ябаа. Эжымни бүри урид, 1989 ондо, бурханай орон руу ошоо бэлэй. 61 наһа наһалһан”.
Шэнэхээндэ түрэһэн Сэрэн-Нима аха Мэдэгма ханитаяа ниилэжэ, Долгор, Дулсан гэдэг эхир басагадтай болоһон юм.
“Шэнэхээндээ малаал манажа ябаабди. Үмсэдөө олон мал үгы һэмди. Тэндэмнай мянга гаран хонитой, 40-50 үхэртэй зон бии. Тэдэнэй мал харадаг байгаабди. Һургуулияа дүүргэһээр малшад болообди. Буряадта ерэжэ, баһал хүнэй мал харанабди”, - гэжэ эбтэй бүлэ хөөрэбэ.
Гэхэдээ эдэ хоёр үхибүүдтэеэ хамта хариһаа ороһон гэжэ нилээд олон саарһа дансын талаар бэрхэшээлнүүдтэй ушардаг байна. Илангаяа Дулсан Долгор хоёр үринь. Тэдэ Буряадай уласай багшанарай колледжын оюутад юм. Гэбэшье, Ородой Холбоото Уласай паспортгүй һэн тула, гурбан һарын үнгэрхэдэл, Хитадаа бусаха баатай болоно. Тиихэдээ һургуулидаа хэшээлээ гээнэл даа гээд, Мэдэгма эгэшэ гомдол дүүрэнээр дуулгана һэн.
Хариин болоһон зониие хашажа, саг соогоо саарһаа хээгүйдэнь, гүрэн түрын үлдэһэн шэнги байдагынь баһал шаналмаар. Аба эжынгээ нютаг руу бусаад, хүнэй мал хаража, хоолойгоо тэжээжэ ябаһан хорхойдо хорогүй зониие иигэжэ газаашалжа байхаар гү?
Молор һайхан Монгол орондо
Шэнэхээнэй буряадууд Хитад зөөжэ ошоод, тэндэхи зонһоо ехэ илгаагүй адлил ажаһууһан. Харин Монгол руу зөөһэн зон тэрэ үеын бэрхэшээлһээ гадуур бүри ехэ зоболон гараһан.Чойбалсан даргын захиралтаар 12 наһанһаа дээшэ хамаг эрэ буряадууд, 40-һоо 10 гаран мянганиинь, алуулһан гүб даа. Ум маани бадмэ хум! Хони гаргаха эрэшүүл үгы болошоо һэн гэжэ хэлсэдэг.
Монгол орондо ажамидаржа байгаа буряадууднай баһал 30-аад онуудай хамалганиие бэе дээрээ үзэбэшье, бүтэн бүлеэн үлээшэдэйнь үри һадаһад Монгол орондоо баһал нэрэ түрэтэй боложол байдаг. Бямбын Ринчен гуайһаа эхилээд, олонхи сэхээтэн – буряад гарбалтайнууд. Энхбаяр юрэнхылэгшэ, Сэнгын Эрдэнын хүбүүн…
Түгэсхэлэй үгэ
Ород гүрэн дотор Буряад Улас- тай байнабди. 95 жэл гүйсэбэ. Тиимэһээ буряад үндэһэн соёлоо алдангүйгөөр, ажахыгаа һэргээжэ, саашанхи халаандаа бүхы баялигаа, тэрэ тоодо түрэлхи хэлээ, бэшэгээ дамжуулжа байя! Буряад сэдьхэлээ алдангүйгөөр лэ ажаһууя!
Үгэнь: Бата-Мүнхэ Гончиковой
Хүгжэмынь: Баяр Батодоржиевай
ТҮГНЫН ЭХИН
Түгнын эхин, Түгнын эхин
Түбхин сагаан шулуутай лэ,
Сагаан-Нуурнай – солын эхин,
Сарюун дорюун алхасатай.
Дабталга:
Олон нютаг хизаарта
Алдаршаа лэ Түгнэмнай.
Үнэр баян заяата,
Үлгы һайхан тоонтомнай.
Залаа баабай, Наримнай,
Наян- Наваа – заяашамнай.
Намарзамнай, Шэнэһэтэмнай-
Намжаа һайхан нютагууднай.
Хүбшэ тайга нэмэргэтэй
Хүсөөтэмнай хүгжэмтэй лэ.
Хамтын ажал хүсэтэйл аад,
Хэзээдэшье хэшэгтэй лэ.
Олон-Шэбэр суутай юм,
Олон туяа бадаруулаа.
Барга батанай угсаатанда
Баян байдал тодоруулаа
Гэрэл зураг дээрэ Сэрэн-Нима Мэдэгма ханитаяа
Сарюуна ЭРДЫНЕЕВА