Июлиин 6-ай үглөөгүүр жэрэгэр олон автобусууд Эрхүү хотоһоо Усть-Ордын Буряадай тойрог руу зүг шэлэн зурылдабад. Һайндэрэй оршон байдалда тосхоной түб талмай гоёор шэмэглэгдэнхэй, олон тоото айлшадаа таатай зохидоор угтан абаба. Захиргаанай дэргэдэхи талмай дээрэ “Алтаргана” нааданай нээлгын баяр ёһолол үнгэрөө. Эрхүү можын губернатор Сергей Левченко, Эрхүү можын губернаторай орлогшо, Усть-Ордын Буряадай тойрогой захиргаанай хүтэлбэрилэгшэ Анатолий Прокопьев, Эрхүү можын Хуули тогтоолгын Суглаанай түрүүлэгшэ Кузьма Алдаров, Ород Уласай Федеральна Суглаанай Федерациин Зүблэлэй гэшүүн Вячеслав Мархаев болон бусад нээлгын баяр ёһололдо хабаадаһан байна.
“Алтарганын” олон тоото урилдаануудта Эрхүү можын, Буряад Уласай, Үбэр Байгалай хизаарай, Монголой болон Хитад гүрэнэй түлөөлэгшэд эдэбхитэйгээр хабаадаа.
Усть-Ордын тойрогой Үндэһэтэнэй музей соо ирагуу найруулагшадай ба эссе бэшэгшэдэй дунда урилдаан эмхидхэгдэбэ. Тиихэдэ “Наран” гэжэ соёлой байшанда үльгэршэд хоёр үдэрэй туршада өөһэд хоорондоо хаба шадалаа туршалсаба. Киноконцертнэ “Эрдэм” залай танхим соо мүн лэ хоёр үдэрэй туршада “Нангин бууса” урилдаан үнгэрһэн байха юм.
“Нангин бууса”
“Нангин бууса” урилдаанда дүн хамтадаа 12 түлөөлэгшэ нютаг нютагһаа хабаадаһан байна. Эрхүү можын Хүдөө ажахын яаманай бага түхэлэй ажахы эрхилэлгын таһагай дарга Максим Константинов жээрэб таталгые үнгэргэжэ, хоёр үдэрэй туршада урилдаан ябуулагдаа.
Энэ урилдаанай гол зорилго хадаа буряадуудай хубиингаа ажаһуудал болон ажахы эрхилэлгын жэшээнүүдые олониитэдэ дамжуулан харуулха, хэжэ ябаһан ажалайнгаа дүй дүршэлөөр хубаалдаха гэхэ мэтэ болоно. Эндэ хабаадагша бүхэн 20 минутын туршада видеофильм дурадхаха уялгатай байгаа бшуу. Олон видео-буулгабаринууд харагшадта дурадхагдажа, хүн бүхэн байһан газартаа ямар ажал эрхилжэ ябаһанаа шадамар бэрхээр дамжуулжа шадаа. Эдэ бүгэдые хаража байхада, уг изагууртанайнгаа анхан сагһаа эрхилжэ ябаһан мал ажахы буряад зоной ажабайдалда гол үүргэ дүүргэдэг байһаниинь элитэ гаража ерэнэ. Хүдөө нютагта гэр бүлөөрөө мал харууһалдаг, тэрэнэйнгээ аша туһаар ажамидархын тула эдеэ хоол болбосоруулан наймаалха арга боломжонуудаа хабаадагша бүхэн дурадхаа. Эгээл энээхэн ажал хэрэг эрхимээр бэелүүлжэ ябаһан Эрхүү можын Баяндай аймагай Нагалык нютагай Виктория Валерьевна Осодоева зүбөөрөөл шагналда хүртэһэн байха юм. Түрүүшын үдэр энэ айл бүлын болбосоруулан үйлэдбэрилһэн эдеэ хоол олоной үзэмжэдэ дурадхагдажа, шанар һайтай эдеэ хоол буйлуулдаг фермерскэ ажахын ажалтайнь бодото дээрээ танилсахаар байгаа. Янза бүриин сагаан эдеэ хоолоор (аарса, тогооной архи, ээзгэй, зөөхэй болон бусад), тиихэдэ шанагдаһан хониной мяхаар олон тоото айлшадые хүндэлһэн байха юм.
Тиихэдэ Буряадай Ярууна аймаг түлөөлжэ ябаһан Үльдэргын буряад айл Сэнгэ Дылыкович Цыренов гэр бүлөөрөө мүн лэ эрхимүүдэй тоодо орожо, “Алтарганын” илагшадай тоодо шалгаран гараба. Рада нүхэртэеэ Сэнгэ Цыреновтэн Холбоолжин гэжэ газарта буусаяа түхеэржэ, долоон жэлэй туршада үхэр, хони, адуу үсхэбэрилжэ, хоёр хүүгэдтэй залуу бүлэ нангин буусадаа урагшатайгаар хүдэлжэ ябанад.
Гэхэтэй хамта, Үбэр Байгалай хизаар түлөөлжэ ерэһэн Баир Дамбижалсанович Дондоковой гэр бүлэ хэдэн жэлэй хугасаада эрхилжэ ябаһан ажалаа жюриин гэшүүдтэ дурадхажа, мүн лэ “Нангин бууса” урилдаанай илагша боложо гараа. Ага нютагтаа олондо мэдээжэ болоһон Баир Дондоковой бүлэ нарин нооһото үүлтэрэй хони үсхэбэрилжэ, фермерскэ эрхим ажахы байгуулһанаа шадамар бэрхээр батадхажа шадаа бшуу. Үүлтэр һайжаруулхын хажуу- гаар тусхай агрокоопераци байгуулжа, мяхаа, нооһоо, һүеэ болбосоруулан наймаал- жа, олзо оршо хайшан гэжэ ороноб гэһэн видео-буулгабаринь олондо һайшаагдаа. Агын Буряадай тойрог түлөөлжэ жюриин гэшүүнээр ажаллаһан Владимир Цэдашиевай һанамжаар, энэ урилдаан ехэ удха шанартай. Юуб гэхэдэ, эрхилжэ ябаһан ажалнай нангин буусатаяа сэхэ холбоотой. Хэр угһаа эхэ эсэгынгээ байрлажа ажаһууһан газартань, хэр угһаа эрхилжэ ябаһан ажалыень үеын үедэ таһалдуулангүй дамжуулха гээшэ шухала. Олон зоной ажабайдалтай хоёр үдэрэй туршада дүтөөр танилсабабди. Нютаг бүхэндэ мал ажахыгаа орхингүй, үмсөөрөө ажаллаад, тэрэнээ урагшатай хүгжөөхын тулада горитойхон ажал хэгдэнэ гэжэ элеэр харагдана. Тоонто буусаяа нангин сэбэрээр сахижа, аба эжынгээ нэрэ һүлдые дээрэ үргэжэ ябахаяа оролдожо ябаһан зондо засаг зургаанай талаһаа мүнгэн тэдхэмжэ үзүүлэгдэжэ байха ёһотой. Тиихэдэ эндэ онсолон хэлэхэ болоо һаа, хүршэ Монгол гүрэнһөө хабаадагшадаймнай ажамидарал өөрын ондоотой байха байна. Ушар тиимэһээ удаадахи нааданда эдэнэй ажалнуудыень амяарлан хараха тухай жюриин гэшүүд зүбшэн хэлсэһэн байнад. Байдалайнь байгууламта, тогтоһон журамынь манай эндэхидэ орходоо, тад ондоо илгаатайень хараада абаха хэрэгтэй. Гэбэшье, хаа- хаанагүй ажаһуудаг буряадуудаймнай ажамидарал урагшаа дэбжэн хүгжэнэ, сагай эрилтэдэ таарама оньһото техникээр яһала һайн хангалтатай, ядамаггүй оролдосотойгоор ажалаа ябуулжа байһан зонойнгоо ажалыень эндэ тэндэ олондо ходо харуулжа, хөөрэжэ, олониитэдэ дурадхажа байха ёһотойбди”, - гээд, олон жэлэй туршада хүдөө ажахын һалбарида хүдэлһэн, дүй дүршэлтэй мэргэжэлтэн Владимир Цэдашиев тэмдэглэнэ һэн.
Дорнод аймагай Баян Дун сомонһоо эндэ ерэжэ, тус урилдаанда хабаадаһан хуасай Гандболдойн Шадраабал “Жэлэй дүрбэн саг” гэһэн үзэмжэтэ һайхан жэшээ хүүгэдээрээ хамта хоёр долоон хоногой туршада хэжэ, олон зондо дурадхаба. Уран гартай малшан Цырен- Долгор нүхэртэеэ уламай жэрэм, хазаарай жолоо, хазаар, шүдэр гээшые үхэрэй арһаар урлан бүтээжэ, наймаанда табиһан байха юм. Тиин энэ урилдаанай тусхай шанда хүртэһэндэнь урмашахаар.
“Уран шүлэг”
Энэ шэглэлээр 28 хүн хабаадаба. Наһанай хоёр хэмжүүрээр хабаадагшад хубааржа, жюриин гэшүүдтэ хэсүүхэн ажал тохёолдоо. Хэн нэгэниие шэлэн илгажа элирүүлхэнь угаа хүндэ байгаа. 16 наһанһаа 35 наһан хүрэтэр хабаадагшадай дунда оройдоол 7 хүн хабаадаа. Тэдэнэй диилэнхи хубинь залуу хүбүүд байһандань ехэ урмашахаар байба. Нүгөө бүлэгтэ 35 наһанһаа дээшэ юрын ажалша малша зоноор зэргэ мэдээжэ ирагуу найруулагшадшье хабаадаа гэжэ тэмдэг- лэлтэй. Түрүүшын үдэрынь уран шүлэгшэн бүхэн өөр өөрынгөө зохёолнуудые уншаба, удаадахи үдэрынь ябууд зуура шүлэгэй үлхөөнүүдые зохёожо, ялас гэмэ талаан бэлигээ уран үгын хүсөөр табилуулжал мэдээ. Үгөөр зураглан бэшэдэг зоной дундаһаа эрхимүүд элиржэ, залуушуулай дундаһаа Элбэг Зандраев (Буряад Улас), Серафима Балданова (Эрхүү можо), Жамийнжав Баярмай (Монгол), тиихэдэ Үбэр Байгалай хизаарай түлөөлэгшэ Эрдэм Нимаев тусхай шанда хүртэбэд. Удаадахи наһанай хэмжүүртэхи бүлэг сооһоо Инна Атутова (Эрхүү можо), Светлана Махабадарова (Үбэр Байгалай хизаар), Хандажаб Дашидэгбын (Үбэр Монгол).
“Эссе”
Энэ урилдаанда хабаадагшадай дундаһаа эрхимүүдыень элирүүлжэ гаргахань тиимэшье бэлэн бэшэ байгаа. Жюриин гэшүүнээр ажаллаһан Николай Чимитович Шабаевай һанамжаар, түрүүшынхеэ иимэ урилдаанда хабаадажа байһан зон бэшэ байнат. Хэлэнэйнгээ “ажабайдалые” һэргээхэ, улам хүгжөөхэ зорилго бэелүүлдэг уладаар ушарһандаа угаа баяртайб. Дэлхэйн буряадуудые нэгэдүүлһэн ехэ наадан дүримэй ёһоор үнгэрбэ. “Алтаргана” наадан ёһоороо олониие нэгэдүүлгын, эблэрүүлгын, танилсалгын гол үүргэтэйшье һаа, мүрысэхэдэ һайтай, муутайшье гэжэ һанахаар.
“Бэлигтэй, үнэхөөрөөл, буряад эльгэтэй зон эндэмнай сугларжа, олон зохёолнуудтай танилсабабди. Эссе тусхай удхатай уран һайханай һалбари һэн тула энээндэ болгоомжотой хандаха хэрэгтэй, олон хабаадагшадаймнай ажалнууд удхаараа адлирхуу байхаяа һанана. Гүн сэдьхэлэй оёорһоо гараһан үгэнүүдтнай һанагдаагүй талаһаа, хүн зоной зүрхэ хүмэрюулхээр, хүниие гайхуулжа шадахатайгаар бэшэхэ хэрэгтэй, илангаяа залуушуулда иигэжэ захиха байнаб”, - гээд, жюриин гэшүүн, культорологиин эрдэмэй дид-доктор, Агын 2-дохи дунда һургуулиин захиралай орлогшо Дулмажаб Цынгуева һанамжаяа хэлэбэ. Тиигээд иигэжэ нэмэбэ: «Урилдаан, мүрысөөн хадань бүһэеэ бэе бэе руугаа таталсаха бэшэ, зүгөөр олониитые нэгэдүүлһэн һайндэр үнгэрбэ, хүнэй аза талаан энэ удаа өөрынхеэрээл тудажа эрьебэ».
Эндэ мүн лэ хоёр бүлэгөөр ажал ябуулагдаһан байна. Залуушуулай дундаһаа (16- 35 наһанай хэмжүүрээр) буряад хэлэеэ эрхим һайнаар мэдэдэг, хурса үгэтэй Агын басагад Наталья Цыдыпова, Саяна Сандакова гэгшэд ба Буряад ороноо түлөөлжэ ошоһон Бадма Бальжинимаев лауреадуудай үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн байна.
“Үльгэр түүрээгшэд”
Морин хуурай, лимбын зэдэлээн доро буряад угсаатанаймнай түүхын хуудаһанууд ирагдаһандал, нютаг бүхэнэй элдэб олон үльгэрнүүд түүрээгшэдэй шадамар бэрхэ найруулгаар хоёр үдэрэй туршада замхаагүй соностоо. Энэ урилдаанда багашуул хабаадаха аргатай байһаниинь һайшаамаар. 10-18 наһатай хүбүүд, басагад талаан бэлигээ туршалсажа, Эрдэм Болотов (Үбэр Байгалай хизаар), Дмитрий Ухнаев (Эрхүү), Гуржаб Баторов (Буряад Улас) эрхимүүдынь элирээ бшуу. Тиихэдэ 19 наһанһаа дээшэ бүлэгтэ дүн хамта 12 хүн хабаадабашье, бэшэнһээ онсо илгаржа гараһан Эрхүү можын Александр Архинчеев, Агын басаган Баира Дагбаева, Буряад ороной түлөөлэгшэ Алексей Цырендылыков гэгшэдые хүсэхэ хүн байбагүй.
Үгүүлбэреэрээ үльгэрнүүд адлирхуушье һаа, удхынгаа талаар, гүйсэдхэлгын маягаар өөрын онсо ондоотойл байха байна. Энэ шэглэлэй урилдаанда һонин зохёолнууд дурадхагдаа: “Буряад-Монголой уг гарбал”, “Бүхэ барилдаанай магтаал”, “Эхэ болохо заяан”, “Манхан уулын хүбүүн”, “ Гал гуламтын магтаал”...
Авторай гэрэл-зурагууд