Ородой Холбоото Уласай Федеральна Суглаанай Федерациин Зүблэлэй сенатор Баир Жамсуевай «Зуун жэлнүүдэй уулзуурта. Агын автономиин жэшээ” гэһэн номтой танилсалга Ага тосхондо июнь һарада болоо һэн.
Тус номдо Баир Жамсуевай статьянууд ба тэрээн тухай ниитлэлнүүд, 1997-2008 онуудта Агын Буряадай автономито тойрогой засаг дарга байха үедөө хэһэн элидхэлнүүдынь оруулагдаа. Тойрогой түүхын эгээл һонирхолтой хуудаһануудтай танилсуулха гэһэн зорилготойгоор энэ ном хэблэгдээ.
Тус ном Агын бэеэ даанги байһан хугасаагай шухала гурбан үе зураглаба: XX зуун жэлэй 90-ээд онуудай гүрэн доторхи доройтолго – тэрэ сагые тэсэжэ гаралга; 2000 онуудай эхин – дэбжэлтэдэ бэлдэлгэ; 2005-2007 онууд - эгээл амжалтатай үе.
Зүб буруунь тодорог
Агын Буряадай автономито тойрог Шэтэ можотой нэгэдэжэ, Үбэр Байгалай хизаарай байгуулагдаһан сагһаа хойшо 10 жэл үнгэршэбэ. Тэрэ үедэ нэгэдүүлхэ гэһэн шиидхэбэри зүб байба гү, али буруу гү гэһэн арсалдаан мүнөөшье болотор гарана. Зарим зон ехэ алдуу хэгдээ гэжэ тоолохо байна. Гэхэтэй хамта али нэгэ тала баримталагшад тэрэ арбан жэл соо тойрог хүгжэжэ шадаа гэхэ байна.
1997-2007 онуудай хугасаа, үнэхөөрөө, үнгэтэй ба орёо байгаа, нэгэ талаараа һонирхолтойшье, нүгөө талаараа зүрилдөө ехэтэй саг һэн. Тиихэдэ юун хэгдээб гэһэн асуудалда харюу бэдэрхэдэ, энээхэн ном туһа болохо гэжэ найданаб гэжэ Баир Баясхаланович номойнгоо оролто үгэ соо бэшэнэ.
90-ээд онуудай доройтол
1990-ээд онуудта Агада үнэхөөр хүндэ саг һэн. Тойрог гэнтэ “унашоо” бэлэй: эдэй засагай хүгжэлтын үндэһэн байгаагүй, федеральна түб нютаг можонуудтаа ямар нэгэ туһа хүргэхэшье шадалгүй байгаа. Тиимэһээ агынхид өөһэдтөө найдажа, аргаа олохо баатай болоо һэн. Агада нэгэл ехэ шухала арга боломжо байгаа гэхэ гү, али автономи үгтэһэн байгаа. Энэ эрхэ зэргэнь тойрогтоо бүхы шахуу асуудалнуудаа өөһэдөө хэлсэжэ шиидхэхэ арга олгоо. Тиимэһээ хүнүүд өөһэдтөө таатай оршон байдал бэдэрхэһээ гадна али нэгэ асуудал гүйсэд шиидхэхэ шадалтай түб руу тэгүүлээ. Тэрэ түбынь Ага тосхондо байгаа бшуу. Имагта урдалхуу хүнүүд Агада түргэн амжалта туйлахын тула ажал эрхилжэ эхилээ һэн гэжэ номой автор һанамжална.
Найдал түрүүлээ һэн
2008 оной мартын 1-һээ Үбэр Байгалай нютаг дэбисхэрэй түүхэдэ шэнэ шата эхилээ бэлэй. Агын Буряадай тойрог автономито бэшэ боложо, тусхай зэргэтэй тойрог гэжэ нэрлэгдээ һэн...
Үбэр Байгалай хизаарай байгуулагдаһан сагһаа 10 жэл үнгэрбэ. Агын Буряадай тойрог Шэтэ можын бүридэлдэ байна. Харамсалтайнь гэхэдэ, үнгэрһэн он жэлнүүдэй харуулалтанууд һанаһанда хүрөөгүй.
Үбэр Байгалда ниигэмэй-эдэй засагай байдал һайн болоогүй, харин зарим газараараа доройтоо. Агыншье байдал тиимэ һайн бэшэ гэжэ мэдээтэй байна. Тэрэ сагта, нэгэдэжэ байхадаа, тойрогто доройтолго боложо магадгүй гэжэ хэлсэгдэжэл байгаа. Бидэнэйшье зүгһөө оло дахин хэлэгдээ һэн. Теэд нютаг можонуудые ниилүүлжэ томодхоходо, тэдэ дэмжэгдэхэ, хизаарай зүүн- урдахи нютагууд хүгжэхэ гэжэ бидэниие үнэншүүлһэн байха юм. Үбэр Байгалай зүүн-урдахи аймагуудай хүгжэжэ эхилхэдэ, тустаа байһан Ага хойнотожо, юумэнһээ гээгдэжэ эхилхэ гэһэн һанал түрөө бэлэй. Тиигээдшье Агада налогой хүнгэлэлтэнүүдэй саг хэзээ нэгэтэ дүүрэхэ гэжэ ойлгосотой байгаа һэн. Шэтэ можодо ехэ мүнгэнэй хүрэнгэ оруулагдажа эхилхэдэнь, зоной байдал һайжарха, харин Ага хуушаараа үлэжэ болохо гэжэ баһал айгдаа. Гүрэн түрэһөө ниигэмэй-эдэй засагай дэмжэлтэ байха гэжэ бидэндэ ехээр найдуулаа бэлэй.
Гэхэтэй хамта үнгэрһэн арбаад жэлэй доройтолго гансата Үбэр Байгалһаа дулдыдаагүй, тиимэһээ дүн гаргахаяа яараха хэрэггүй. Бүхыдөө гүрэн түрэ бэрхэтэй байдалда ороо ха юм. Зохёогдоһон программанууд ба түсэлнүүд, амалалтанууд бэелүүлэгдээгүй. Гэхэтэй хамта, элдэб бэрхэшээлнүүдэй дайралдаашье һаа, Үбэр Байгалай хизаар ба Агын Буряадай тойрог урагшаа жүдхэн, хүгжэлтын лэ замаар ябана. Урид тогтооһон һайхан заншалаа арьбадхан байжа хүдэлнэ гэжэ Баир Жамсуев энэ номойнгоо түгэсхэлэй үгэдэ тэмдэглэһэн байна.
Тойрогой нэрые дээрэ үргөө
Тус номтой танилсалга олон зоной хабаадалгатайгаар үнгэрөө. Үбэр Байгалай хизаарай амбан захирагша Наталья Жданова тэндэ үгэ абажа хэлэхэдээ, энэ номдо ганса Агын Буряадай тойрогой түүхэ бэшэ, харин бүхы Ород гүрэнэй түүхэ үнэн бодотоор харуулагдаһан байна гэжэ тэмдэглээ.
- Б. Жамсуевай команда хадаа бэеэ даанги эрхэ зэргые туйлай ехэ амжалтатайгаар ашаглажа, тойрогой нэрые үндэр дээрэ гаргаа, - гэжэ номой редактор, Шэтэдэ мэдээжэ сэтгүүлшэн Александр Баринов онсолоо.
500 шэрхэгээр хэблэгдэһэн ном худалдаанда гараа. Номой сангуудаар, улас түрэ шэнжэлэгшэдтэ, түүхэшэдтэ энэ ном тараагдана.
Үшөө дахин автономи тухай
Ага Шэтэ хоёрые ниилүүлгые, нютаг можонуудые томодхолгые нарин шудалжа, тобшолол гаргаһан хүдэлмэринүүд мүнөө дээрээ тон хомор байна. Энэ сэдэбээр шэнжэлгэнүүд хэгдэхэ бэзэ.
Агын Буряадай нютаг дэбисхэрэй байгууламжын статус 6 дахин һэлгэгдэһэн түүхэтэй гэжэ Александр Махачкеев «Агинский вираж” гэһэн ном соогоо бэшэһэн байдаг.
Тиихэдэ Красноярскын хизаарай эрхэ мэдэлдэ оруулагдаһан Таймырай (Долган-Ненец) ба Эвенк тойрогууд автономиёо һөөргэнь бусааха, бэеэ дааһан субъект болохо тухай асуудал табина гэһэн һураг дуулдадаг болобо...
Агын Буряадай тойрогто автономи бусаажа үгэлтэй гү, али тус эрхэ зэргэ тойрогой хүгжэлтэдэ һаад гү? Энэ асуудалда харюу олоходо, Баир Жамсуевай «Зуун жэлнүүдэй уулзуурта. Агын автономиин жэшээ” гэһэн ном туһа болог!