​Уран гартанай үзэсхэлэн

«Алтаргана» нааданда уран гартанай харал­ган олоной сэдьхэл ханаадаг гээшэ. Хоёр жэлэй нэгэ удаа болодог энэ харалганда хэн ямар шэнэ юумэ бүтээгээ хаб гэжэ хүн бүхэн һонирходог лэ ёһотой.

Харалганай түрүүшын үдэр эртэшэг Эрхүү мо­жын Үндэһэтэнэй номой сангай танхим соо уран ха­баадагшад һаял сугларжа, эд бүтээлнүүдээ дэлгэжэ байгаа бэлэй. Уран гартан өөһэдынгөө зүйлнүүдые дэлгэһээр, ондоо танхимууд руу ябажа, бусад зоной ажал­нуудые һонирхон үзэжэ бай­гаа һэн.

Дамдин Дорлигой үршөөлөөр

Номой сан соо нютаг можо бүхэндэ өөһэдын таһагууд үгтөө. Нэн түрүүн ороһон газартам Ага тойро­гой үзэсхэлэн байшаба. Гол һуурида һүрөөтэйгөөр зог­сожо байһан Бабжа Барас баатарай дүрсэ абаһаар лэ нюдэ татана. Хори буряадуудай алдар солото баатарай хоёр талаһаань Хонтоли, Тан­тяна гэһэн дүү хүбүүдынь зогсоно. Эдэ ажалнуудые Дулдаргын аймагһаа урган гараһан уран дархан Булад Дондоков бүтээгээ. Саагуурнь үлгөөтэй байһан Агын найман эсэгэнэрэй урай һүлдэ тэмдэгүүдые тэрэнэй Аюр хүбүүн хэһэн байна.

- Эдэ дүрсэнүүдые Ага­да ургадаггүй хуша модоор бүтээгээб. Арба арба дүрбэлжэн иимэхэн багаха­нууд модохонуудые Улаан-Үдэһөө худалдажа абадаг­би. Эдэ гурбан дүрсэнүүдые жэлһээ үлүү хугасаада бэл­дээб, ажалынь ехэл ааб даа, - гэжэ Булад Базаржапович хөөрэбэ.

Хэһэн бүтээлнүүдынь томо һүрөөтэй, ажалшье ехэ байгаа ёһотой. Агаһаа ашаанай унаагаар шэрэжэ асар­хань гарзатайшье, өөрын бэрхэшээлтэйл ха юм. Тэ­рэншье дэмы байгаагүйл хаш, эдэ ажалнуудаараа Булад Дондоков “модоор дархалһан зүйлнүүд” гэһэн шэглэлдэ Алтарганын лау­реат боложо шалгарһаниинь урматай.

- Би өөрөө бүхэли наһаараа архитекторээр ажаллаад, наһанайнгаа ама­ралтада гараһаар лэ, бүхы сагаа уран дарханда зорюулааб. Минии хүгшэн аба, за­луу абамни гээд, угай дарха­шад байгаа. Дамдин Дорлиг угаа сахижа ажаһуунабди. Мүнөө хүбүүмни дарха хэнэ, - гэжэ Ородой Холбоото Ула­сай архитекторнуудай Сове­дэй гэшүүн хөөрэбэ.

Агынхид эрхимлээ

Нэгэ буланда манай ун­шагшадта мэдээжэ болоһон эрбээхэй хүүхэлдэйнүүдые бүтээгшэ уран оёдолшон Дулма Балданова бүри һонин ажалнуудаа дэлгэнхэй.

- Би эндэ һаяхан “Гоём­суу эрбээхэй” гэжэ үнгэтэ будагаар шэрдэхэ ном хэблэлдэ гаргаа хүм. Тэрээн соомни үльгэрэй шэдитэ ой бии. Тэрэ зураглагдаһан дүрсэнүүдые бултыень иигэжэ бүтээгээб, - гэжэ Дул­ма хөөрэбэ.

Хажуудань, Ирина Раб­данова гэжэ үшөө нэгэ за­луу уран гартан ажалнуудаа дэлгэнхэй. Тэрэнэй бүтээһэн хүүхэлдэйнүүд ехэ һонин, амиды хүнтэйл адлиханаар урдаһаамни харанад. Хүүхэлдэй бүхэн өөрын аба­ри зангаа харуулһан нюур­нуудтай. Энээхэн хүүхэлдэй хүхюу зугаатай, энээхэн шалюурхан, энээхэниинь һайхан гэнэн сэдьхэлтэй... гээд лэ бултадайнь дүрсэ бусадһаал ондоохонууд. Иимэ хүүхэлдэйн нюурнуудые өөрөө Ирина бүтээнэ. Хубсаһахануудыень үшөө уран гоёор оёбол, үнэхөөрөө, уран урлалай дээдэ шатын бүтээлнүүд гэжэ тодорхол хаш. Эдэ бүгэдые һайхашаан хараһаар, һүүлдэнь уран гартанай харалганда Ирина Рабдановагай түрүүлхэдэнь, зүб лэ даа, гэжэ баясамаар.

Дурасхаалай гар бүтээлнүүдэй шэглэлээр Агын гурбан уран гартан - Ирина Рабданова, Александр Шаг­дуров, Ирина Ракшаева гэг­шэд түрүү һууринуудые эзэ­лээ.

Буряадаймнай уран гартан бэлигтэй даа

Үзэсхэлэнэй түб һуурида манай Буряад Уласай уран гартанай бүтээлнүүд та­бигданхай. Энэ харалганда бэлдэлгын үедэ Цыренжаб Сампиловай нэрэмжэтэ уран һайханай музей соо үзэсхэлэн дэлгэгдээ бэлэй. Тэндэ ажал бүтээлнүүдээ табиһан уран гартан тухай манай сониндо бэшэгдээ һэн. Алтарганын нааданда эгээл эрхимүүдынь Буряад Уласаа түлөөлөө гэжэ эли. Тэдээн сооһоо “модоор уран дар­хан” шэглэлдэ Александр Будаев, Алдар Санжиев, түмэр дархаар Надежда Супонина гэгшэд лауреадууд болоо. Ха­рин зөөлэн эдээр уран дар­хан гэһэн шэглэлдэ – Агын Цыпелма Бальжинимаева, Эрхүүгэй Екатерина Оси­пова, Монголой Мүнхтулга гэгшэд түрүүлээ. “Буряад зураг”- Буряадай Ринчима Зундуева, Алтана Намсарае­ва, Агын Зоригто Ешиев гэг­шэд эрхимлээ. Буряадайнгаа уран дархашуул, оёдолшод, уран гартан тухай манай со­ниной хуудаһануудта үшөөл бэшэгдэхэ. Манай орон, аймаг нютагуудаар бэлиг­тэй уран гартан олон лэ ааб даа. Илангаяа залуушуу­лай олоор ургажа, хүгжэжэ байһандань һайшаалтай.

“Дархан угнай хүтэлнэ”

Эрхүү можын танхим соо элдэб һонин, гайхам­шагшье үзэсхэлэн дэлгэг­дээ. Эдэ бүгэдэнтэй намайе танилсуулһан Екатерина Осиповагай хэлэһээр, ехэ ажал бөө мүргэлэй гаршаг­та зорюулагданхай. Гобелен мориной дэлһээр нэхэжэ, урдын элинсэгүүдэйнгээ үйлэтэ байдал харуулжа бай­хадань, зог татаад зогсоод баймаар, һүрөөтэй.

- Бидэ дархан угайбди, өөһэдөө бөө бэшэбди, зүгөөр саанахи угнай бөө мүргэлэй хадаа, бидэниие хүтэлжэ, иимэ юумэ бүтээжэ, арад зондоо харуулхыемнай дам­жуулна, - гээд залуу уран гар­тан хөөрэбэ.

Екатерина Манзухае­ва Качинска аймагта буура омогтой гэр бүлэдэ түрэһэн юм. Улаан-Үдын соёлой һургуулида “Гобелен” гэһэн таһаг дүүргээд, Усть-Ордын арадай уран урлалай түбтэ ажаллажа эхилээ. Нүхэд аймагай залуу уран гартанай ажалтай танилсахаяа Ека­терина ажалаараа ошоһон юм. Тэндэ Ефим Осиповтай танилсажа, “нюдөөрөө уул­заад лэ, бэе бэеэ мэдэрээ бэлэй”. Залуу бүлэ Усть-Орда руу нүүжэ, гурбан һайхан хүүгэдтэй боложо, гэр бай­раяа түхеэрэнхэй.

- Ефим намайе мориной дэлһээр нэхэжэ һургаад, хоюулаа эдэ бүгэдые бүтээнэбди. Нүхэрни наян ноёд угай, уран гартайшуу­лай угтай юм. Анхан Хадаха­на нютагһаа мориной дэлһэ худалдажа абадаг бэлэйбди. Харин мүнөө хэсүү болоо, гэбэшье бэдэржэ олодогбди, - гэжэ Екатерина хөөрэнэ.

Осиповтанай ажалнуудые Буряадаймнай уран гартан, гобелен бүтээгшэ Баяр­ма Дамбиева үшөө нёдон­до үзэсхэлэндэ хараад, тон ехээр гайхаһан юм.

- Би Екатеринын ажалнуудые хараад, ехэтэ гайхаад, хэзээ нэгэтэ мартаад байһан юумэ мэдэрээ һэм. Манай зосооһоо һэжэрээд үгы хэһэн угсаатанаймнай уг изагуурай зүйлнүүд, бодолнуудые ямар үнэншэмэ һайханаар дам­жуулаа гээшэб! Бидэ урдын урда хулинсагуудайнгаа зар­шам, заншал үгы хээд, шэнэ үеын байдалай зүйлнүүдээр ажаллана бшуубди. Одоо гайхамшаг ажалнууд, түрүүн бага сага дутуушаг һэн, мүнөө мэргэжэл шадабарияа дээшэлүүлжэл ябаха­дань, урматай, - гэжэ Баярма Дамбиевна тэмдэглээ.

Монголдо түрэһэн һаа, хонишон байхал һэм

Оһын аймагай түлөөлэгшэ Екатерина Очирова-Хамгушкеева түрүүшынхиеэ “Алтарга­нын” нааданда хабаадана. Анхан үзэгдөөгүй ажалнуу­даараа харагшадай анхарал холоһоо татаа гэлтэй. Үнгэтэ акрил будагаар зурагдаһан бүтээлнүүд гэжэ хараһаар байтараа, хониной нооһоор нэхэгдэһэн гэжэ ойлгохоор. Хониной нооһоор хибэс нэ­хээд, тэрээн дээрээ үнгэтэ будагуудаар зуранхай.

- Би бага үмсын хэрэг эр­хилдэг байгаад, монгол ошо­ходоо, акрил будаг асараа һэм. Тэрээгээр хуушан бара­агаа элдэб зурагаар зуража, гоёогооб, шэрын үлэхэдэ, юу хэхэм даа, гэжэ бодомжолооб, - гэжэ Екатерина Ми­хайловна хөөрэнэ.

Ахань ханза дархалдаг, тэ­дэнииень элдэб зураг зура­жа, шэмэглээд үгэдэг болобо. Хүнэй захилаар лэ дархал­на. Ажал бэлээр олдохогүй. Байһаар, ямар юумэ хэдэг болохом гээшэб, гэжэ Ека­терина шэбшэһээр, иимэ зүйлнүүдые бүтээжэ эхилээ.

- Хониной нооһон гоё гүб даа! Нооһоо ээрээд лэ, нэхээд лэ, желатинаар нэбтэрүүлэн, шэнгүүлжэ зузааруулнаб, үгы һаа, нооһон дээрэ зура­жа болохогүй, - гэжэ уран гартан хөөрэбэ.

Тэрэнэй бүтээлнүүдтэнь хонид, һэеы гэр, үнгэтэ бу­ряад монгол дайда зураг­данхай. Һүүлшын ажалдань гурбан буряад эхэнэрнүүд зураатай. Зүүн зүгэй, монгол болон булагад угай буряад басагад. Зүүн зүгэй басаган хүхюун зугаатай, тархи дээрэнь бүбөөлжэн шубуун һууна, монгол басаганда - бүргэд шубуун, баруун зүгэй басаган -бэгсэргэтэй.- Басагадые иимэ эл­дэб шуубуудтай зурахадаа, өөрөөшье хүсэд ойлгонгүй хэжэрхеэб. Һүүлдэнь мэдэһэмни, манай Эрхүүгэй буряадууд анхан сагта бэг­сэргын үдэ гэртээ хадагала­ад, үри хүүгэдые элдэб муу юумэнһээ хамгаалдаг гэжэ тоолодог байгаа. Зүүн бу­ряад юундэ бүбөөлжэн шу­буун бэ, гэхэдэ, би Буряад ороной талада иимэ шубуу­нуудые харадаг һэм. Харин Монголдо бүргэд шубуудые һургадаг, ехэ һүлдэ тэмдэг­тэй бшуу, - гэжэ Екатерина тайлбарилна.

Екатерина Буряад ороной Сэлэнгэ аймагта түрэһэн юм. Абань Сэлэнгын буряад, эжынь Үбэсын, тиимэһээ нагасанарайнгаа нютаг руу зөөжэ ерэнхэй. Балшар бага наһаниинь хүгшэн эжытэ­еэ Сэлэнгэ аймагта хониной буусада үнгэрөө.

- Би Монгол орондо угаа дуратайб, илангяа һэеы гэр соо байхада аятай. Ямар гоё гээшэб! Би Монголдо түрэһэн һаа, хонишон хүндэ хадамда гараад, хониёо адуулжа һууха һэм даа, - гэжэ шоглобо.

Тэрэнэй һанамжаар, ма­най ажаһуудал табан хушуу малай нэгэн хонинтойл тон нягта холбоотой. Зураг бүхэндэ заатагүй морин зу­раатай байдаг, харин хонин үсөөхэн лэ ушарта зураглаг­дадаг. Тиимэһээ, Екатери­на хониной һүлдэ үргэхэ хүсэлтэй.

- Хонин бидэниие эдеэлүүлнэ, дулаасуулна, хо­ниной нооһоор бүтээгдэһэн һэеы гэр соошье амида­раа манай элинсэгүүд. Тиимэһээл иимэ зурагуудые бэлдэнэб. Энэ басаганай һиихэ һэеы гэрэй дүрсэтэй, - гэжэ ажалнуудаа харуулан тэрэ хөөрэнэ.

Екатерина Очирова-Хам­гушкеевагай зурагуудые хараад, үнэхөөрөөшье, бу­ряад-монгол тала дайдаар сэнгэжэ байһандал үзэгдэнэ. Тэрээ тэрээхэн улаалзай сэ­сэг холоһоо даллан дуудана, хараасгай шубуухай ниидэ­нэ, уурхай соогоо пишага­налдажа байһан дальбара­ахайнуудта яаранал хаш. Иимэ гоё бүтээлнүүдые зу­ража, һиилэн оёжо, нэхэжэ, бүтээжэ байһан уран дархашуултай танилсажа байха­даа, бахархамаар, тэдэнэй бэ­лиг шадабарииень сэгнэжэ, гайхамшаг бэлигтэй зомнай манай буряад арадта олон лэ байнал даа гэжэ омогор­холой мэдэрэл түрэнэ.

Авторай гэрэл зурагууд