«Алтаргана» нааданда уран гартанай харалган олоной сэдьхэл ханаадаг гээшэ. Хоёр жэлэй нэгэ удаа болодог энэ харалганда хэн ямар шэнэ юумэ бүтээгээ хаб гэжэ хүн бүхэн һонирходог лэ ёһотой.
Харалганай түрүүшын үдэр эртэшэг Эрхүү можын Үндэһэтэнэй номой сангай танхим соо уран хабаадагшад һаял сугларжа, эд бүтээлнүүдээ дэлгэжэ байгаа бэлэй. Уран гартан өөһэдынгөө зүйлнүүдые дэлгэһээр, ондоо танхимууд руу ябажа, бусад зоной ажалнуудые һонирхон үзэжэ байгаа һэн.
Дамдин Дорлигой үршөөлөөр
Номой сан соо нютаг можо бүхэндэ өөһэдын таһагууд үгтөө. Нэн түрүүн ороһон газартам Ага тойрогой үзэсхэлэн байшаба. Гол һуурида һүрөөтэйгөөр зогсожо байһан Бабжа Барас баатарай дүрсэ абаһаар лэ нюдэ татана. Хори буряадуудай алдар солото баатарай хоёр талаһаань Хонтоли, Тантяна гэһэн дүү хүбүүдынь зогсоно. Эдэ ажалнуудые Дулдаргын аймагһаа урган гараһан уран дархан Булад Дондоков бүтээгээ. Саагуурнь үлгөөтэй байһан Агын найман эсэгэнэрэй урай һүлдэ тэмдэгүүдые тэрэнэй Аюр хүбүүн хэһэн байна.
- Эдэ дүрсэнүүдые Агада ургадаггүй хуша модоор бүтээгээб. Арба арба дүрбэлжэн иимэхэн багаханууд модохонуудые Улаан-Үдэһөө худалдажа абадагби. Эдэ гурбан дүрсэнүүдые жэлһээ үлүү хугасаада бэлдээб, ажалынь ехэл ааб даа, - гэжэ Булад Базаржапович хөөрэбэ.
Хэһэн бүтээлнүүдынь томо һүрөөтэй, ажалшье ехэ байгаа ёһотой. Агаһаа ашаанай унаагаар шэрэжэ асархань гарзатайшье, өөрын бэрхэшээлтэйл ха юм. Тэрэншье дэмы байгаагүйл хаш, эдэ ажалнуудаараа Булад Дондоков “модоор дархалһан зүйлнүүд” гэһэн шэглэлдэ Алтарганын лауреат боложо шалгарһаниинь урматай.
- Би өөрөө бүхэли наһаараа архитекторээр ажаллаад, наһанайнгаа амаралтада гараһаар лэ, бүхы сагаа уран дарханда зорюулааб. Минии хүгшэн аба, залуу абамни гээд, угай дархашад байгаа. Дамдин Дорлиг угаа сахижа ажаһуунабди. Мүнөө хүбүүмни дарха хэнэ, - гэжэ Ородой Холбоото Уласай архитекторнуудай Соведэй гэшүүн хөөрэбэ.
Агынхид эрхимлээ
Нэгэ буланда манай уншагшадта мэдээжэ болоһон эрбээхэй хүүхэлдэйнүүдые бүтээгшэ уран оёдолшон Дулма Балданова бүри һонин ажалнуудаа дэлгэнхэй.
- Би эндэ һаяхан “Гоёмсуу эрбээхэй” гэжэ үнгэтэ будагаар шэрдэхэ ном хэблэлдэ гаргаа хүм. Тэрээн соомни үльгэрэй шэдитэ ой бии. Тэрэ зураглагдаһан дүрсэнүүдые бултыень иигэжэ бүтээгээб, - гэжэ Дулма хөөрэбэ.
Хажуудань, Ирина Рабданова гэжэ үшөө нэгэ залуу уран гартан ажалнуудаа дэлгэнхэй. Тэрэнэй бүтээһэн хүүхэлдэйнүүд ехэ һонин, амиды хүнтэйл адлиханаар урдаһаамни харанад. Хүүхэлдэй бүхэн өөрын абари зангаа харуулһан нюурнуудтай. Энээхэн хүүхэлдэй хүхюу зугаатай, энээхэн шалюурхан, энээхэниинь һайхан гэнэн сэдьхэлтэй... гээд лэ бултадайнь дүрсэ бусадһаал ондоохонууд. Иимэ хүүхэлдэйн нюурнуудые өөрөө Ирина бүтээнэ. Хубсаһахануудыень үшөө уран гоёор оёбол, үнэхөөрөө, уран урлалай дээдэ шатын бүтээлнүүд гэжэ тодорхол хаш. Эдэ бүгэдые һайхашаан хараһаар, һүүлдэнь уран гартанай харалганда Ирина Рабдановагай түрүүлхэдэнь, зүб лэ даа, гэжэ баясамаар.
Дурасхаалай гар бүтээлнүүдэй шэглэлээр Агын гурбан уран гартан - Ирина Рабданова, Александр Шагдуров, Ирина Ракшаева гэгшэд түрүү һууринуудые эзэлээ.
Буряадаймнай уран гартан бэлигтэй даа
Үзэсхэлэнэй түб һуурида манай Буряад Уласай уран гартанай бүтээлнүүд табигданхай. Энэ харалганда бэлдэлгын үедэ Цыренжаб Сампиловай нэрэмжэтэ уран һайханай музей соо үзэсхэлэн дэлгэгдээ бэлэй. Тэндэ ажал бүтээлнүүдээ табиһан уран гартан тухай манай сониндо бэшэгдээ һэн. Алтарганын нааданда эгээл эрхимүүдынь Буряад Уласаа түлөөлөө гэжэ эли. Тэдээн сооһоо “модоор уран дархан” шэглэлдэ Александр Будаев, Алдар Санжиев, түмэр дархаар Надежда Супонина гэгшэд лауреадууд болоо. Харин зөөлэн эдээр уран дархан гэһэн шэглэлдэ – Агын Цыпелма Бальжинимаева, Эрхүүгэй Екатерина Осипова, Монголой Мүнхтулга гэгшэд түрүүлээ. “Буряад зураг”- Буряадай Ринчима Зундуева, Алтана Намсараева, Агын Зоригто Ешиев гэгшэд эрхимлээ. Буряадайнгаа уран дархашуул, оёдолшод, уран гартан тухай манай сониной хуудаһануудта үшөөл бэшэгдэхэ. Манай орон, аймаг нютагуудаар бэлигтэй уран гартан олон лэ ааб даа. Илангаяа залуушуулай олоор ургажа, хүгжэжэ байһандань һайшаалтай.
“Дархан угнай хүтэлнэ”
Эрхүү можын танхим соо элдэб һонин, гайхамшагшье үзэсхэлэн дэлгэгдээ. Эдэ бүгэдэнтэй намайе танилсуулһан Екатерина Осиповагай хэлэһээр, ехэ ажал бөө мүргэлэй гаршагта зорюулагданхай. Гобелен мориной дэлһээр нэхэжэ, урдын элинсэгүүдэйнгээ үйлэтэ байдал харуулжа байхадань, зог татаад зогсоод баймаар, һүрөөтэй.
- Бидэ дархан угайбди, өөһэдөө бөө бэшэбди, зүгөөр саанахи угнай бөө мүргэлэй хадаа, бидэниие хүтэлжэ, иимэ юумэ бүтээжэ, арад зондоо харуулхыемнай дамжуулна, - гээд залуу уран гартан хөөрэбэ.
Екатерина Манзухаева Качинска аймагта буура омогтой гэр бүлэдэ түрэһэн юм. Улаан-Үдын соёлой һургуулида “Гобелен” гэһэн таһаг дүүргээд, Усть-Ордын арадай уран урлалай түбтэ ажаллажа эхилээ. Нүхэд аймагай залуу уран гартанай ажалтай танилсахаяа Екатерина ажалаараа ошоһон юм. Тэндэ Ефим Осиповтай танилсажа, “нюдөөрөө уулзаад лэ, бэе бэеэ мэдэрээ бэлэй”. Залуу бүлэ Усть-Орда руу нүүжэ, гурбан һайхан хүүгэдтэй боложо, гэр байраяа түхеэрэнхэй.
- Ефим намайе мориной дэлһээр нэхэжэ һургаад, хоюулаа эдэ бүгэдые бүтээнэбди. Нүхэрни наян ноёд угай, уран гартайшуулай угтай юм. Анхан Хадахана нютагһаа мориной дэлһэ худалдажа абадаг бэлэйбди. Харин мүнөө хэсүү болоо, гэбэшье бэдэржэ олодогбди, - гэжэ Екатерина хөөрэнэ.
Осиповтанай ажалнуудые Буряадаймнай уран гартан, гобелен бүтээгшэ Баярма Дамбиева үшөө нёдондо үзэсхэлэндэ хараад, тон ехээр гайхаһан юм.
- Би Екатеринын ажалнуудые хараад, ехэтэ гайхаад, хэзээ нэгэтэ мартаад байһан юумэ мэдэрээ һэм. Манай зосооһоо һэжэрээд үгы хэһэн угсаатанаймнай уг изагуурай зүйлнүүд, бодолнуудые ямар үнэншэмэ һайханаар дамжуулаа гээшэб! Бидэ урдын урда хулинсагуудайнгаа заршам, заншал үгы хээд, шэнэ үеын байдалай зүйлнүүдээр ажаллана бшуубди. Одоо гайхамшаг ажалнууд, түрүүн бага сага дутуушаг һэн, мүнөө мэргэжэл шадабарияа дээшэлүүлжэл ябахадань, урматай, - гэжэ Баярма Дамбиевна тэмдэглээ.
Монголдо түрэһэн һаа, хонишон байхал һэм
Оһын аймагай түлөөлэгшэ Екатерина Очирова-Хамгушкеева түрүүшынхиеэ “Алтарганын” нааданда хабаадана. Анхан үзэгдөөгүй ажалнуудаараа харагшадай анхарал холоһоо татаа гэлтэй. Үнгэтэ акрил будагаар зурагдаһан бүтээлнүүд гэжэ хараһаар байтараа, хониной нооһоор нэхэгдэһэн гэжэ ойлгохоор. Хониной нооһоор хибэс нэхээд, тэрээн дээрээ үнгэтэ будагуудаар зуранхай.
- Би бага үмсын хэрэг эрхилдэг байгаад, монгол ошоходоо, акрил будаг асараа һэм. Тэрээгээр хуушан бараагаа элдэб зурагаар зуража, гоёогооб, шэрын үлэхэдэ, юу хэхэм даа, гэжэ бодомжолооб, - гэжэ Екатерина Михайловна хөөрэнэ.
Ахань ханза дархалдаг, тэдэнииень элдэб зураг зуража, шэмэглээд үгэдэг болобо. Хүнэй захилаар лэ дархална. Ажал бэлээр олдохогүй. Байһаар, ямар юумэ хэдэг болохом гээшэб, гэжэ Екатерина шэбшэһээр, иимэ зүйлнүүдые бүтээжэ эхилээ.
- Хониной нооһон гоё гүб даа! Нооһоо ээрээд лэ, нэхээд лэ, желатинаар нэбтэрүүлэн, шэнгүүлжэ зузааруулнаб, үгы һаа, нооһон дээрэ зуража болохогүй, - гэжэ уран гартан хөөрэбэ.
Тэрэнэй бүтээлнүүдтэнь хонид, һэеы гэр, үнгэтэ буряад монгол дайда зурагданхай. Һүүлшын ажалдань гурбан буряад эхэнэрнүүд зураатай. Зүүн зүгэй, монгол болон булагад угай буряад басагад. Зүүн зүгэй басаган хүхюун зугаатай, тархи дээрэнь бүбөөлжэн шубуун һууна, монгол басаганда - бүргэд шубуун, баруун зүгэй басаган -бэгсэргэтэй.- Басагадые иимэ элдэб шуубуудтай зурахадаа, өөрөөшье хүсэд ойлгонгүй хэжэрхеэб. Һүүлдэнь мэдэһэмни, манай Эрхүүгэй буряадууд анхан сагта бэгсэргын үдэ гэртээ хадагалаад, үри хүүгэдые элдэб муу юумэнһээ хамгаалдаг гэжэ тоолодог байгаа. Зүүн буряад юундэ бүбөөлжэн шубуун бэ, гэхэдэ, би Буряад ороной талада иимэ шубуунуудые харадаг һэм. Харин Монголдо бүргэд шубуудые һургадаг, ехэ һүлдэ тэмдэгтэй бшуу, - гэжэ Екатерина тайлбарилна.
Екатерина Буряад ороной Сэлэнгэ аймагта түрэһэн юм. Абань Сэлэнгын буряад, эжынь Үбэсын, тиимэһээ нагасанарайнгаа нютаг руу зөөжэ ерэнхэй. Балшар бага наһаниинь хүгшэн эжытэеэ Сэлэнгэ аймагта хониной буусада үнгэрөө.
- Би Монгол орондо угаа дуратайб, илангяа һэеы гэр соо байхада аятай. Ямар гоё гээшэб! Би Монголдо түрэһэн һаа, хонишон хүндэ хадамда гараад, хониёо адуулжа һууха һэм даа, - гэжэ шоглобо.
Тэрэнэй һанамжаар, манай ажаһуудал табан хушуу малай нэгэн хонинтойл тон нягта холбоотой. Зураг бүхэндэ заатагүй морин зураатай байдаг, харин хонин үсөөхэн лэ ушарта зураглагдадаг. Тиимэһээ, Екатерина хониной һүлдэ үргэхэ хүсэлтэй.
- Хонин бидэниие эдеэлүүлнэ, дулаасуулна, хониной нооһоор бүтээгдэһэн һэеы гэр соошье амидараа манай элинсэгүүд. Тиимэһээл иимэ зурагуудые бэлдэнэб. Энэ басаганай һиихэ һэеы гэрэй дүрсэтэй, - гэжэ ажалнуудаа харуулан тэрэ хөөрэнэ.
Екатерина Очирова-Хамгушкеевагай зурагуудые хараад, үнэхөөрөөшье, буряад-монгол тала дайдаар сэнгэжэ байһандал үзэгдэнэ. Тэрээ тэрээхэн улаалзай сэсэг холоһоо даллан дуудана, хараасгай шубуухай ниидэнэ, уурхай соогоо пишаганалдажа байһан дальбараахайнуудта яаранал хаш. Иимэ гоё бүтээлнүүдые зуража, һиилэн оёжо, нэхэжэ, бүтээжэ байһан уран дархашуултай танилсажа байхадаа, бахархамаар, тэдэнэй бэлиг шадабарииень сэгнэжэ, гайхамшаг бэлигтэй зомнай манай буряад арадта олон лэ байнал даа гэжэ омогорхолой мэдэрэл түрэнэ.
Авторай гэрэл зурагууд