​Аса туруутай ямаан һүрэг

Ямаан хадаа хурдан шуран, һүбэлгэн дээрэһээ ямаршье тэжээлээр дутадаггүй, арга туха соогоо амидараад, хооллоод ябадаг мал. Тэрээнһээ гадна үдэсэтэй, жэшээлбэл, жэл соогоо гурба да­хин түрэжэ болохо, түрэхэ бүхэндөө эхирлэжэ, хоёрһоо гурба хүрэтэр эшэгэлдэг юм.

Үнинһөө хойшо буряад зон хонин һүрэгтэеэ хам­та ямаа үдхэдэг байһан. Ямаанһаа һү, мяха, арһа аба­даг.

Хоца Намсараевай бэшэһэн “Тэршээхэн унаган” шүлэгэй мүрнүүд соо ямаан тухай иигэжэ хэлэгдэнэ:

Арад зоной маллажа ерэһэн

Аса туруутай ямаан һүрэг

Эрэ эмэгүй һахалтай байдаг,

Эрэ эмэгүй эбэртэй байдаг,

Муу һайнгүй мухаршье байдаг.

Һамбай ехэтэ тэхын бабанаан,

Һахал ехэтэ ямаанай маараан

Буряад-монгол бүхы нютагуудта

Адлихан хододоо дуулдажал байдаг.

Набшаһата ногооной һайханиие зулгаажа,

Намартаа бургааһанай уяниие хибэжэ,

Налхита модоной залууе мүлжэжэ,

Хоол тэжээлээр хододоо элбэг,

Абари зангаар омог дорюун,

Аяг зангаар дээрэлхы дээгүүр,

Һүрхэйб гэһэн һүр харуулдаг,

Зоригтойб гэһэн зориг үзүүлдэг,

Габшагай бэрхээр дугысаха эдитэй,

Хабатай бэрхээр харайха эрдэмтэй,

“Эшэгэй” гэхэдэ, байхые мэдэдэг,

“Тадь” гэхэдэ, ябахые мэдэдэг,

“Шуу” гэхэдэ, эрьехые мэдэдэг,

Ямаан һүрэг гэдэгэй

Янза түхэлынь иимэ юм.

Ямаанай наһан

Ямаанай наһа шүдөөрнь тоолодог. Ямаан 32 шүдэтэй юм. Дээдэ үргэндэнь 12, до­ронь 20 шүдэн байдаг. Нэ­гэтэй болоодүйдөө ямаан нарай шүдэтэй байдаг юм. Хожомоо эдэ шүдэнүүдынь булта мултаржа унадаг, дахинаа шэнээр ургажа, хо­додоо үлэдэг. Жэл хахад­тай болоходонь, түрүүшын һоёо гарадаг, хоёр хахадтай болоходонь, удаадахи һоёо ургадаг. Хожомынь ямаанай һоёонуудынь мүлигдэжэ, хурса бэшэ, монсогорхонууд болошодог. Долоо наһа хүрэхэдэнь, шүдэнүүдынь хүдэлжэ эхилээд, хожомоо унадаг.

Нэн түрүүн жэлтэй болоодүйдөө эшэгэн, удаань түлгэ, хоёртой эрэ ямаан шүлгэ, эмэнь зуһаг гээд нэр­лэгдэдэг.

Заһагдаагүй ямаан – тэхэ, заһагдаһаниинь – һэрхэ гээд иимэ илгаатай байдаг шуу.

Яажа зүбөөр харууһалхаб?

Мал зүбөөр харууһалха гээшэ тон харюусалгатай ажалай нэгэниинь болоно.

Ямаа тэжээхэ гээшэ бэ­лэн бэшэ. Тэрэнэй хоол: хатаагдаһан модоной нама­ан, нарһан, хасуури модоной эшэ гэхэ мэтэ. Ямаан тон сэ­бэр аад, багахан хоол эдидэг. Сэбэрхэн, тунгалаг, элдэб үнэргүй уһа уудаг. Үбэлэй сагта адаглахада, хохир ту­руугаараа этээд, сэбдэг дээ­рэ хэбтэдэг. Шуурганай болохые тухайлаад, буусадаа яаража тэхэридэг. Тиимэһээ хонин һүрэгтэй барихада, дахуулаад ерэхэдээ туһатай.

Ямаан өөрөө шэрхи аад, нарай эшэгэниинь өөдэгүй, тулюур байдаг, удаан саг соо тэнжэдэг гэжэ ямаа баридаг зоной хэлсэдэгынь нэгэтэ бэшэ дуулаһан байгдана. Тиимэһээ түрэлгын үедэ ажалтай, харууһа ехэтэй. Үбэл сэбэрхэн саһа эдидэг. Эдэ бүгэдые баримталан, харууһалжа ажаллахада, олзо ехэтэй. Буддын шажан­тай буряад угсаата зон үргэл мүргэлэй хүсөөр ажамидардагнай олондо мэдээжэ. Тиимэһээ мэнэ мэнэхэн са­гаан ямаанай һүн хэрэгсэлдэ орожо, ямаа баридаг зониие бэдэрэн хандаха ушарнууд тээ олон дайралдадаг ха юм.

Оньһон үгэнүүд

• Эшэгэнэй эбэр иишээ тиишээ.
• Тэжээлгүй тэхэшье таргалхагүй.
• Тэхын эбэр тэнгэридэ хүрэхэгүй,

Тэмээнэй һүүл газарта хүрэхэгүй.

• Тэхэ шэнги бү бабана,

Тэмээн шэнги бү хёнсой.

• Тэрэшни тэрэ даа,

Тэхэшни ямаан даа.

• Тэмээн ямаан хоёр мүргэлдэжэ шадахагүй,

Тэнэг сэсэн хоёр хөөрэлдэжэ шадахагүй.

Таабаринууд

• Ямбатай хүн арһыень үмдэхэгүй,

Үбшэн хүн мяхыень эдихэгүй (ямаан).

• Эжынгээ оёһон бээлэйе мүнөө болотор хараагүйб

(эшэгэнэй шэхэн).

• Ямбань ехэ, яһаниинь хэбэрэг (ямаан).

Толи

Бабанаха – блеять и од­новременно трясти бородой

Дэбхэрхэ – подпрыги­вать

Харайха – прыгать

Сордойн бодохо – стано­виться на задние ноги