​Тэсэбэри ехэтэй тэмээн

Тэмээе элһэтэ губиин онгосо гэжэ нэрлэдэг. Удаан саг соо уһа хэрэглэнгүй ябаха аргатай юм. Яажа эдэ бүгэдые гаталдаг бэ? Тэмээн нюргандаа хоёр бүхэнтэй, энэнь ута харгые тэсэн гара­хадань туһалдаг. Эдеэ хоолой нөөсын “абдартай” гэхээр. Холын харгыда гарахын урда тэмээгээ һайнаар эдеэлүүлдэг. Тиихэдэнь тэмээ­нэй бүхэн өөхөөр ургажа, 45 кг хүрэтэр шэгнүүртэй болодог. Бүхэнэйнь өөхэн “хайлажа”, удаан саг соо эдеэлэнгүй ябаха аргатай бшуу. Холын аянай дүүрэхэдэ, бүхэнүүдынь хооһоржо, арһан тулам шэнги хажуу тээшээ унадаг.

Тэрээнһээ гадна тэмээн уһа ехээр уужа хадагалдаг. Харгыда гарахын урда тээ 50-60 литр уһа ууха аргатай. Амаржа байжа 187 литр уһа ууһан тэмээн тухай хэлэгдэдэг.

Иимэ арга шадалтай, гайхамаар амитанай нэгэн тэмээн 10 хоногой туршада эдеэлэнгүй, уһа уунгүй, хүндэ үргэбшэ нюргандаа ашаад, хо­лын харгы гаталдаг юм.

Ёһо заншал

Унажа, абажа ябаһан тэмээнэй эсэбэл, тэрэнэйнгээ гэмтэбэл, хээрэ орхихые ехэ сээрлэдэг юм.

Худагай уһа һахижа байһан эзэгүй малые уһалангүй орхихогүй.

Худагһаа холодохын урда тэбшыень уһаар дүүргэдэг гурим баһал бии.

Аян замда ябаха тэмээгээ унтаржа хүрэһэн үнэһэн дээрэ уяжа, хүсыень тогтоожо, табгайень бэхижүүлдэг.

Тэмээгээ эртэ хабар зогдорлохо.

Абари зан

Тэмээндэ дулаан хэбтэри хэрэггүй, жэгтэй тэсэмгэй зантай амитадай нэгэн болодог шуу.

Һургамал тэмээе хазаарла­жа унаад, нюргандань ашаа тээгээд, тэргэ шаргада оруулаад, хүндэ ашаа шэрүүлхэдэ, эзэнэй даабариие арсалтагүй дүүргэдэг заншал­тай амитан юм.

Ботогоёо алдаһан энгин тэмээн удаан сагта буйлажа, уйлажа ябадаг. Буйлаха гээшэ хайратайгаар гэнги­нэн, үргэлжэ абяа гаража ябахадаа, хоёр нюдэнһөө нёлбоһо адхаруул­жал мэдэдэг. Энэ амитан гашуудалда абтадаг гэжэ энэ ушар гэршэлнэ.

Алуулхаяа байһан тэмээн нюдөөрөө хаража мэдээд, хоёр нюдэнһөө забһаргүй уһа нёлбоһо ад­хадаг, хүдэлэнгүй байжа үгэдэг. Энэ үзэгдэл дэлхэйн олон амитадай дун­да иимэ тэнюун сэдьхэлтэй малай олдохонь тон үсөөн гэжэ гэршэлнэ бшуу.

Тиигэбэшье тэмээн сухалтай, танигдаагүй хүнэй гэнтэ ойронь ерэ­хэдэ, амаа ангайлгаад, аман сооһоо хүн тээшээ хибэдэһээ турьяжа саса­жархидаг заншалтай.

Тэмээн ехээр сухалдабал, “та­барха”. Урда хүлөөрөө сабшахаяа, дэбһэхэеэ һанадаг.

Ажал хэдэггүй, эгээл томо, бэеэ хүсэшэһэн буура (эрэ тэмээн) отонойнгоо үедэ ехэ дошхон болодог, гансал эзэнһээ бэшэ хүниие муухайгаар хаража, тэмсэхэ һанаатай добтолон ородог. Ямаршье хүн иимэ буураһаа тэрьелхэеэ оролдодог. Тала хээрэ хазаар моритой хүниие хүсэхэ аргатай.

Тэмээн үндэрые үгсэжэ, уруу­дажа шададаггүй. Энэ тэмээнэй түрэлхиин дутагдал гэжэ ойлгохоор.

Тээгэ, тээгэ, тээгэ...

Залуу эхэ энгин тэмээнүүдэй дун­да ботогоёо хүхүүлдэггүй, бэедээ халдаахагүй ямар нэгэ шалтагаан­тай ушарһан байдаг. Үглөөнэй на­ранаар эзэниинь ботогоёо хүйтэн уһаар сүршэжэ, энгинээ ойро бари­жа байлгаад, морин хуураар арадай иимэ дуу дууладаг байгаа:

Хадын мүльһэн хайлахал даа,

Хамаг шубуун ерэхэл даа,

Хабарай хара һалхинда

Хажуудаш юуншни хэбтэнэб даа?

Тээгэ, тээгэ, тээгэ!

Урин дулаан болохол даа,

Ургы, ногоон ургахал даа,

Уурагшни дэлбэрхэл даа,

Урдаһаашни юуншни угтахаб даа?

Тээгэ, тээгэ, тээгэ!

Энгин тэмээн морин хуурай ба дуунай аялгада абтажа, гомдолтой гү, али хайрлаһан хэбэр үзүүлэн, нюдэнһөө нёлбоһо дуһаадаг. Тиигэһээр ботогоёо үндэжэ, долёо­жо, бэедээ халдаажа, хүхөө хүхүүлдэг. Иимэ аргаар тэдэ хоёрой хоорондохи холбоон һайжаржа, голохоёо боли­дог юм.

Оньһон үгэнүүд

• Тэмээтэй хүн

Тэнгэридэ ойрохон.

• Һүүлэй тэмээн хүндэтэй,

Һүүлшын тэмээнэй ашаан хүндэ.

• Тэмээн бодобо,

Тэргэ мухариба.

• Тэмээн ямаан хоёр

Тэгшэ жүдхэхэгүй,

Тэргэ шарга хоёр

Тэгшэ мухарихагүй.

• Элһэн далайда эсэшэгүй тэмээн,

Үльгэр далайда элэшэгүй хэлэн.

Тэмээнэй наһан

Ботогон (жэлтэй болоодүй) – верблюжонок до года

Тором ( жэлтэй болоһон) – годо­валый верблюжонок

Тайлаг (хоёртой) – двухгодова­лый верблюжонок

Гунан тэмээн – трёхгодовалый верблюд

Гунжан тэмээн – трёхгодовалая верблюдица

Дүнэн тэмээн – четырёхгодова­лый верблюд

Дүнжэн тэмээн – четырёхгодо­валая верблюдица

Үнгэ зүһэ

Энгин сагаан тэмээн – белая верблюдица

Хара буура – чёрный верблюд

Буурал атан – чалый верблюд

Эмниг шара энгин – рыжий вер­блюд