​Арадай заншал – алтан жаса

Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” нааданай хэмжээн соо эгээл олон зоной хабаадалгатайгаар “Буряадай нэгэ үдэр” үнгэрнэ. Эрхүү хотын зүжэгэй театр соо хоёр үдэрэй туршада буряадуудай уг залгамжалан хүрэһэн ёһо гуримууд дэлгэгдээ.

Энэ нааданда Буряад Уласай, Эрхүү можын, Үбэр Байгалай хизаарай, Үбэр Монголой, Монгол ороной арадай аман зохёолой аяар 24 бүлгэм хабаадаа. Хэрбэеэ анхандаа 10 гаран бүлгэмүүд энэ хэмжээндэ оролсодог һаа, жэл бүри хабаадагшадайнь тоо олошорно. Шүүгшэдэй тэмдэглэһээр, хабаадагшадай хэлэниинь хүгжэнэ, үни урда сагай зан­шалнууд элирүүлэгдэнэ, буряадай байдал бодото үнэнөөр харуулһан эд бараа, зүйлнүүдэй шанар һайжарна. Гэбэшье шүүмжэлхэ, шэнжэлхэ алдуу эндүүнүүд бай­гаал аабза. Арадай аман зохё­олой бүлгэмүүдэй бултадаа хэды ехээр оролдобошье, шанга шүүгшэд эдээн сооһоо эгээл эрхимүүдыень тодоруулан гаргаа.

Тиигэжэ табан можо газа­рай табан эрхимүүд гэхэдэ, иимэ. Манай Буряад Уласые түлөөлэгшэ Хэжэнгэ аймагай “Баян Сүмбэр”, Үбэр Байгалай хизаарые түлөөлэгшэ Ага ай­магай “Ургы”, Үбэр Монголой «Наян-Наваа», Монгол оро­ной Хэнтэйн аймагай “Хүрэй тогоон” болон Эрхүү мо­жын Оһын аймагай Бэлшэр һууринай “Эрмэлзэл” гээд, бүлгэмүүд шалгарба.

Мартагдаһан заншал манда таарана гү?

Буряад Уласайнгаа арадай бүлгэмүүдэй наадануудые эндээ хаража үзэһэн хадаа ондоо тээхи бүлгэмүүдэй ажалнуудые үзэхэ гэжэ хүн зон оролдоо ёһотой. Илан­гаяа Эрхүүгэй буряадуудай нааданууд угаа һонирхолтой байгаа. Юундэб гэхэдэ, газар уһаараа таһаран ажаһууһан буряадууд хэдэн үе сагта заншалта байдалаа, хэлээ, абари зангаа өөрын маягаар хүгжөөгөө гэлтэй. Манай Бу­ряад Улас дотор болон Ага тойрогто ажаһуудаг буряа­дууд ходол харилсадаг тула адлихан ажаһуудалтай ха юм. Эрхүү можын буряадууд хүнэй ажаһуудалай заншал­та ёһо гуримуудые ондоо­хоноор харуулна. Жэшээнь, урдын сагта хүбүүхэнэй 7-той болоходо, морин дээрэ мордохуулжа, өөрын мори, һурша номтой болго­дог заншалтай байгаа. Гэхэ зуура, сэдьхэлэй, ой ухаанда орошогүй, юрын аргаар тайлбарилмаар бэшэ, “Төөдэйе хотондо оруулха” гэһэн ёһо гурим тухай наада хару­улба. Энэ үйлэ Эхирид-Бу­лагадай Усть-Ордын соёлой түбэй “Худан гол” гэһэн бүлгэм дэлгэбэ.

- Манай буряадууд ан­хан сагһаа энэ заншал мүнөөшье болотороо сахи­даг. Гэхэ зуура, мүнөө тон бүхы үйлэнүүдыень бүтээдэг бэшэшье һаа, ёһын тэдыдэ сахидаг. Ушар юуб гэхэдэ, бу­ряад наһажаал зон гутаараа хараха ёһогүй байгаа. Аша, гуша, гутаар, дүшэ гээд үри хүүгэдээ тоолоно гүб даа, тиигэжэл нялха үхибүүнэй бии болоходо, һэеы гэр соо залуу, элүүр энхэ, һайн элшэ хүсэтэй зон тойроод бай­ха гэжэ харуулдаг байгаа. Тиимэһээ үндэр наһатай төөдэйе малай хотон руу оруулдаг һэн, - гэжэ ехэ гай­хамаар юумэ тус бүлгэмые даагша Нина Балдынова мэ­дээсэбэ.

Энэ заншал мүнөө үедэ сахигдахадаа, ёһын тэдыдэ наһатай буурал эжыгээ гоё хубсаһа үмдэхүүлээд, эдеэ хоолтойнь ондоо гэрхэн руу оруулаад, гурбан үдэрэй һүүлээр сээр дүүрээ гээд, гаргадаг юм ха.

- Энэ заншал урдын элинсэгүүдэймнай уг унги уудалбал, үшөөшье гүнзэгы, ондоо удхатай байжа болоо. Бидэ үнгэрһэн зуун жэлэй 50-60-аад онуудаар хай­шан гэжэ сахигдадаг бай­гааб гэжэ үбгэд хүгшэдһөө асуужа бэлдээбди. Теэд мүнөөшье болотор энэ зан­шал сахигдана. Тон ямараар сахихаб, төөдэйдөө һайхан хубсаһа үмдэхүүлхэ, бэлэг сэлэг барюулха гэжэ байгаад, мүнөөнэй зон мэдэнэшьегүй, - гэжэ найруулагша хөөрэбэ.

Иимэ заншал хараһаар байтараа, хэзээ нэгэтэ, үшөө бага ябахадаа, хүгшэн эжым хэлэһэн үгэнүүд ухаандамни орошоо бэлэй. Минии хүгшэн эжы Дэлгэрэй Димид 97 хүрэтэр наһа наһалаа, одоо сэхыень хэлэхэдэ, аман зохёолой амиды абдар ябаа даа. Үгэ хэлэхэдээ, шүлэглэмэл маягаар дуулан дуугардаг һэн. Тэдэ бүгэдыень арай тэнэг байһанһаа, бэшэжэ абаагүйдөө халагладагби.

Нэгэтэ хүгшөөмни иигэжэ хэлэбэ:

- Дан удаан наһа наһалхада, һайтай, муутай.

- Юундэ?

- Буряад зон дүшэеэ хара­ха ёһогүй гэдэг һэн.

- Теэд яаха бэ, ута наһа наһалжа байгаа хадаа, хара­хал гүбтэ даа, бүри гоё, - гэ­бэб.

- Үгы даа, булшархай эдюулжэ бүглэрүүлжэ, наһан болгодог байгаа, - гэхэдэнь, угаа ехээр гайхажа гэлыгээд, хүгшэн буурал эжымни наадажа шоглоно ха гэжэ ойлгоо һэм.

Теэд энэ эхирэд, булагад угсаатанай иигэжэ харуулжа байхадань, буурал һайхан хүгшөөмни юугээл хэлэһэн байгаа хаб гэжэ һэжэглэн байнаб даа. Энээн тухай зан­шал мэдэхэ зон байбал, ман­да дуулгыт. Үнгэрһэн зуун жэлэй 80-яад онуудаар “Легенда о Нараяме” гэһэн япон кино хараа бэлэйб. Тэрээн соо үтэлһэн хүгшэд үбгэдые Нараям хада руу абаашажа орхидог байгаа. Өөрынгөө наһаяа наһалжа, үри аша, гуша, дүшэнэртэеэ жарган һуулгаха аргагүй, ямар муу­хай заншалтай арад гээшэб гэжэ һанаа һэмби. Теэд ма­най арад ямархан үшөө зан­шалнуудтай байгаа хабди, хэн мэдэхэб?

Үнэн болоһон ушар дээрэ үндэһэлэн...

Эрхүү можын Оһын аймагай Бэлшэр һууринай “Эр­мэлзэл” гэһэн бүлгэм үшөө нэгэ гайхалтай “Үхибүүгэй һүнэһэ оруулга” гэжэ ёһо гу­рим харуулаа. Тус бүлгэмэй эхи табигшадай нэгэн, мүнөө эдэбхитэй гэшүүниинь бо­лонхой Тамара Андреева энэ гурим найруулан табихыень дурадхаһан байна.

- Минии табатай байхада, манай гэртэ архи ууһан зон ерэһэн байгаа. Тэдэ зоной гараад ошоходо, би һүрэжэ бодоод, стол дээрэ амтатай юумэ абахаяа тэгүүлээб. Гэнтэ харажархин гэһээм, орон доромни бүхы утаашаа ута гэгшын үһэтэй гал шара улаан нохой хэбтэжэ байгаа бэлэй. Минии шангаар шаш­хахада, эжы аба хоёрни ада боохолдойдо баригдаа гэжэ ойлгоод, бөөе дуудажа, иимэ ёһо гурим бүтээһэн юм, - гэжэ Тамара Филимоновна хөөрэбэ.

Тайзан дээрэ бүлгэмэй гол наадагша Илья Шаханов үхибүүнэй һүнэһэ оруулгын үйлэ бүтээнэ. Табан янзын шулуу бусалжа байһан то­гоон руу хэнэ, тэдэ шулуу­нуудые абажа, үхибүүнэй хамгаалта болгон табина. Тэрэ бусалһан уһан соонь бургааһа хээд, үхибүүе шаб­хадана, тиигэжэ үхибүүнэй досооһоо ада боохолдойе гаргана хаш. Иимэ заншал баруун буряадай үндэһэтэ дуу, наада, хатараар шэмэглэгдэнэ. Ехэ һонирхолтой, дээдын мэргэжэлтэдэй соёлшодой наадан бүгэдэндэ һайшаагдан, харагшад альга ташаха зуураа: “Гоё, гоё!” гэжэ хашхаралдан һуугаа һэн.

Харагшадай болон шүүгшэдэй хэлэһээр, мартагдашаһан энэ заншал хэзээдэшье мүнөө үеын залуу бүлэнэртэ тон туһатай гээ­шэ. Нарай нялха үхибүүдтэй гэртэ хүн зон ородоггүй, үдэшэ орой, боро хараанаар һогтуу галзуушуулшье оро­хоёо сээрлэдэг байгаа. Нялха үхибүүтэй зон гэртээ хүн зо­ниие суглуулжа сэнгүүлхэһээ байха, өөһэдөөшье хари га­зараар иимэ наада зугаануудаар ябахаяа сээрлэдэг һэн. Жэлтэй болоогүй үхибүүдые дахуулаад, олон зон соо ябуулдагшьегүй һааб даа. Энэнь үхибүүдээ шэжэ, муу юумэнһээ хамгаалһан зан­шалта һайхан үйлэ ха юм даа.

Бэлшэрэйхид бэрхэнүүд

Уһан доро ороһон Бэлшэр һуурин шэнээр бодхоогдоһоор 50 жэлэйнь ойн баярта дашарамдуулаг­дан, “Эрмэлзэл” бүлгэм бии болоһон байна. Тэрэниие аймагай наһатайшуулай бо­лон эрэмдэг зоной интернат дээрэ үндэһэлэн байгуулаа. Эндэхи ажалшад, наһажаал зон тоглолто ходол харуул­жа, аймаг соогоо гастрольдо гарадаг һэн. Аман зохёолой бүлгэм байгуулхадаа, эмхи бүхэн өөрынгөө бэлигтэй ажалшадаа эльгээгээ. Тиигэжэ 30-аад зон сугларжа, артистнар болоһон юм. Бэлшэр нютагта соёлой ажал эршэтэйгээр ябуулдаг байһан Артур Афанасьевич Арзаевай эхилһэн хэрэгынь уламжалан дамжуулагдаа гэлтэй. Энэ хүмнай мэндэ ябаа сагтаа хэды олон соёл­шодые хүмүүжүүлээ, артист болоошьегүй һаа, саанаа бэлигээ хадагалаад ябаһан наһатайшуулые тодоруулан гаргаа. Тиимэл хадаа Бэлшэр нютагта хүгшэн, залуу гэжэ илгаагүй, дуу хатарта, зүжэг нааданда бултал абьяастай. 2014 ондо “Эрмэлзэл” театр арадай гэжэ үндэр нэрэ зэр­гэдэ хүртэһэн. Тиигэжэ жэл бүри амжалта туйлажал бай­даг.

- 2011 ондо һэргэн байгуулагдаһан бүлгэм дары түргэн аймаг, можо соогоо түрүүлээбди. 2012 ондо ма­най нютагай басаган Анна Эдуардовна Ага нютагта ажаллажа байһанаа бусаад, бидэниие бэлдээ һэн. Хоёр һара соо бэлдэлгэ хэһэн бүлгэмүүдые хоёрхон лэ үдэр соо бэлдээд илажархёо һэмди. Тиигэжэ хоёр удаа “Алтарганада” түрүүлээбди, 2016 ондо Эрхүү можоһоо он­доо бүлгэмые эльгээгээ. Бидэ хэды түрүү байгаашье һаа, жэл бүри нэгэл бүлгэмые эльгээхэ ёһогүй ха юм даа гэжэ ойлгонобди, - гэжэ Та­мара Филимоновна тэмдэглээ.

Гэхэ зуура, тэдэнэр нам­тай хөөрэлдэжэ байхадаа, энэ “Алтарганые” шүүһэнээ үшөө мэдээгүй ябаа бшуу.

Үе дамжуулха үүргэтэй наадан

“Буряадай нэгэ үдэр” харалганай шүүгшэдэй бүлгэмэй түрүүлэгшэ Елена Шаракшиновагай хэлэһээр, жэл ошохо тума арадай аман зохёолой бүлгэмүүдэй шада­бари бэлиг дээшэлжэл бай­на.

- Хэлэниинь ульгам, хубсаһа хунарынь һайн, элдэб янзын мартагдаад байһан заншалта үйлэнүүд һэргээгдэнэ. Ёһо заншалнууд ондоо, зүгөөр зүүншье, барууншье буряадай ёохор, зугаа адлишуу шэнги аад, заатагүй онсолиг илгаатайл байна бшуу, - гэжэ Елена Кон­стантиновна мэдээсэбэ.

Монгол орониие түлөөлһэн шүүгшэ Дашацы­ренгийн Цэндэр “Алтаргана­да” үргэлжэ шүүгшээр ажал­ладаг.

- “Алтарганын” олон ула­сай болоһонһоо хойшо зориг зүрхөө үгэһэн хүм даа. Анхан арадай дуунай шүүгшээр, мүнөө “Буряадай нэгэ үдэр” харалганда шүүгшээр ажал­лахадаа, ехэ баяртайб. Бу­ряадаар барандаа дуугаржа байхада, буряад хэлэнэй, ёһо заншалай, уламжалайнгаа түлөө иигэжэ һайнаар жүдхэжэ ябахадань, одоо гоё даа. Баруун буряадуудаймнай заншал манай буряадһаа ондоол байна. Би шүүгшэ бэшэ болоошьегүй һаа, ходол “Алтаргана” ерэжэ, “Буряадай нэгэ үдэр” харалга алдангүй хаража байха хүсэлтэйб, - гэжэ тэрэ мэдүүлбэ.

Хори гаран бүлгэмүүдэй табиһан заншалта нааданай гаршагууд бэе бэеэ дабтаагүй. Мүнөө үеын хүн зондо мэдэгдээгүй, элинсэгүүдэймнай хүсэд дамжуулагдаагүй гайхам­шаг үйлэнүүдшье харуулаг­даа. Мүн бүгэдэндэ элишье байһан заншалые ухашалан, удхалан, хүнэй мэдээгүй үйлэ харуулжал шадана бшуу. Эдэ бүгэдые үзэн һуухадаа, ямар баян абдартай, баян хэлэ­тэй, һайхан гүнзэгы удха­тай, заншалтай арад гээшэ­бибди гэжэ мэдэрхээр. Эндэ һаяшаг “Буряадай нэгэ үдэр” гэһэн харалганда үхибүүдые хабаадуулхагүй гэһэн гу­рим байгаа бэлэй. Харин мүнөө жэл бага үхибүүдые хабаадуулһан бүлгэмүүдые ехэ магтаа. Тэрэншье зүб. Юундэб гэхэдэ, эдэ бүгэдые уудалан харуулжа байхадаа, шүүгшэдтэл ганса харуу­лаад, түрүү һуури эзэлхын тула тулалдана бэшэбди. Багашуулдаа, ургажа ябаа улаан бургааһадтаа, залуу һүрэгтөө дамжуулха – манай нангин уялга хадань, тэдэнээ заатагүй хабаадуулха хэрэг­тэй бшуу! 

Авторай гэрэл зурагууд