​Италиин сониндо – буряад үхэр тухай

Һасаранай Булат

Булат Лхасарановай альбомһоо гэрэл зураг

Аяар холын Италида байгша оной апрелиин 27-до “LaRepubblica” гэһэн сониндо үндэһэн буряад үхэр тухай Карло Петрини гэгшын статья гараһан бай­на. Энэ хүн манай гүрэндэ бүхыдөө хүдөө ажахын үндэһэн мал һэргээхэ талаар ямар эрдэм-шэнжэлгын ажал хэгдэжэ байнаб гэжэ тодорхойгоор бэшэхэһээ гад­на, удха шанарыень тайлбарилаа.

Үшөө 1917 оной хубис­халай урда тээ дэлхэйдэ мэ­дээжэ академик Николай Иванович Вавилов үндэһэн мал шэнжэлдэг ажал ябуул­даг байһан гэжэ һануулая. Эрдэмтэнэй нэрэ зүүһэн Юрэнхы генетикын дээдэ һургуули энэ аша туһатай хэрэгыень үргэлжэлүүлһээр.

Булат Лхасарановай альбомһоо гэрэл зураг

Гадна Англида дэл­хэйн тон хүндэтэй эрдэмэй сэтгүүлнүүдэй нэгэн болохо “Heredity” гэһэн сэтгүүл соо үндэһэн буряад үхэр тухай статья баһа толилогдоо һэн. Иихэдээ буряад эрдэмтэн Бу­лад Лхасарановай оролдолго үүсхэл тухай суу Буряад оро­нойнгоо түхэреэнһээ ходоро гаража, алас холын газарну­уд хүрэтэр тарабал даа.

Мүнөө Карло Петриниин оршуулагдаһан статья ху­ряангыгаар буряадшалжа, уншагшадайнгаа анхаралда дурадханабди.

Юрий Столповскиин ковчег

Үнэн дээрээ Ород гүрэн хизааргүй баян юм: дэбис­хэр дээрэнь үндэһэн гэрэй амитадай 200 гаран үүлтэр тоологдодог. Гэбэшье олон үнэтэ үүлтэрнүүд үгы болохо тооной шахуу. Жэшээлхэдэ, суута романовска үүлтэрэй хонид 1850 ондо хоёр сая толгой тоотой байһан һаа, ХХ зуун жэлэй 90-ээд онууда­ар гансал Ярославска можо­до хэдыхэн лэ ажахынуудта үлэнхэй һэн. Һонин юумэни­инь гэхэдэ, энэ үүлтэрэй хо­нидые мүнөө бүхы Европоор үсхэбэрилнэ.

Биологиин эрдэмэй док­тор, Н.И.Вавиловай нэрэмжэ­тэ Юрэнхы генетикын дээдэ һургуулиин лабораториин хүтэлбэрилэгшэ Юрий Столповский – үндэһэн үүлтэрэй амитадые хюдуулхагүйн түлөө бүхыгөөрөө орол­додог үсөөхэн хүнүүдэй нэ­гэн. Тэрэ үндэһэн үүлтэрэй амитадые үсхэбэрилдэг фермернүүдтэ али болохо­ор туһалдаг юм. Үшөө за­луу байхадаа, украин боро үүлтэрэй үхэр абаралсаһан габьяатай. Мүнөө тэрэнь тульска үүлтэрэй галуун­тай, романовска хонинтой, яхад, ярославска, тагильска үүлтэрнүүдэй үхэрнүүдтэй, орловско тахяатай хамта Слоу-Фудай Амтанай Ковчег­тэ* оруулагданхай.

Хэр угһаа хойшо элинсэг хулинсагуудайнгаа хара­жа байһан амитадые ганса хамгаалха бэшэ, харин ша­нар һайтай, элдэб муу-һайн холисогүй, “сэбэр” эдеэ хооло­ор өөһэдыгөө гүйсэд хангахын тула тэдэниие үсхэбэрилэн олошоруулха, дэлгэрүүлхэ шухала гэжэ Юрий Стол­повский тоолодог юм. Тиин иимэл һаналтай хүнүүдтэй хүсэ шадалаа элсүүлэн хүдэлжэ, хэдэн зуугаад фер­мерскэ ажахынуудай болон үйлэдбэринүүдэй ажал залан хүтэлбэрилнэ. Мүнөө Ород гүрэнэй олонхи можо нюта­гуудта хэрэгыень дэмжэдэг болонхой.

“Янза бүриин амитад хадаа дундаршагүй баялиг гээшэ гэжэ ехэ компанину­удайшье түлөөлэгшэдтэ ойлгуулха хэрэгтэй, - гэжэ эрдэмтэн хэлэнэ. - Жэшээнь, Буряад орондо голштино- фризскэ болон бусад хариин үүлтэрнүүдэй үхэрнүүдтэ орходоо, үндэһэн буряад үхэр үсхэбэрилхэдэ, алишье та­лаар аша үрэтэй. Тэрэниие тэжээлээр хангаха хэрэггүй: үбэлдөөшье саһан дороһоо эдихэ хоолоо олодог хадаа, түхэреэн жэл соо өөрөө хоо­лойгоо тэжээдэг. Мүн тиихэ­дэ тусхай байрашье хэрэггүй: 60 градус хүйтэниие дабажа гарадаг юм".

Байдал заһаруулхань бэлэн бэшэ. Зүблэлтэ үедэ үндэһэн үүлтэрнүүд тоог­дохоёо болиһон гэжэ мэдэ­эжэ. Хэрбээ Ород гүрэндэ 1930-аад онуудта ехэнхидээ үндэһэн үүлтэрэй амитад үсхэбэрилэгдэдэг һаа, 1980 ондо аяар 80 хубинь хариин үүлтэрнүүдэй байгаа.

Гэбэшье Юрий Стол­повскиин һанамжаар, бүгэдөөрөө нэгэдэн оролдо­бол, зориһондоо хүрэхөөр. Тэрэ гүрэнэйнгөө үндэһэн үүлтэрнүүдэй гэрэй амита­дай уг гарбалай нөөсэ байгу­улха һаналтай.

Булад Бастуевич Лха­саранов нилээд удаан нэтэрһэнэйхиие одоол ехэ гэгшын хадые байраһаань хүдэлгэжэрхибэл даа. Уһаншье аалихан шолшогоноһоор, шу­луу мүлижэрхидэг гэдэг­тэл, буряад үхэр һэргээхэ гэһэн һаналаа бөөмэйлэн, түрүүшэгээр ори гансаараа шахуу оролдожо, ябажал, хэлэжэл, һануулжал, гуйха саг­тань гуйжа байгаад, буряад арадайнгаа аша туһада ехэ­хэн хэрэг бүтээжэ байна.

Һая уулзахадамнай, Булад Бастуевич: “Гүрэнһөө дэмжэ­дэг болоо”, - гэжэ урматайхан ябаа һэн. Болоол даа. Хэрэ­гынь урагшатай байгуужан.

*Слоу-Фуд – медленная еда – яаралгүй хоол, удхань – нютагай шанар һайтай зүйлнүүдээр бэлдэгдэһэн эдеэн;

Ковчег Вкуса – Амтанай Ковчег – үндэһэн арадуудай үгы боложо байһан хомо­рой эдеэ хоол хамгаалгада шэглүүлэгдэһэн түсэл.