​Хара ажалһаа далтираагүй

Ислам Фатыковта медаль зүүлгэгдэнэ

94 наhатай Фатыков Ислам Файзутдинович Эсэ­гын дайнай дүүрэhээр, 73 жэлэй үнгэржэ байга­ашье hаань, «Эсэгын дайнай хабаадагша» гэhэн үнэмшэлгэтэй болохын түлөө оролдожо, олохон саарhа гуурhануудые бүтээжэ, бэе бэедээ мэдэлтэй гүрэнэй эл­дэб шатануудаар нилээд ябаа. Он жэлнүүд үнгэржэ, 1942 ондо оройдоол хахад жэлдэ сэрэгэй албанда ябаhыень зүбшөөхэ зонууд булта наhа барашоо шахуу.

Сталин багша тухай муу үгэ алдаhан

Ислам Файзутдинович 76 жэлэй саана түрэһэн то­онто нютагаа болон түрэл түтимүүдээ орхижо, аяар холын Байгал шадартахи Буряад-Монгол сүлэгдэһэн гэхэ гү, али зөөлгэгдэһэн байха юм. Үндэр наһатын хөөрэһэнэй ёһоор, энэ сүлэлгэнэй шалтагаани­инь гэхэдэ, Эсэгын дай­най урда тээ нютаг дээрээ ажаһууһан, Граждан дайнда эдэбхитэйгээр хабаадаһан Мавлетдинов гэжэ ветеран иигэжэ хэлэһэн гэдэг: «Ста­лин багшамнай немецүүдтэ бүхы талха орооһоёо, эдеэ хоолоо үгэжэ, мэхэлүүлжэ байна даа». Эдэ үгэнүүдые хэлэһэнэйнь түлөө бүхы татаарнуудые арадай дай­сад болгожо, иишэ тии­шэнь зөөлгүүлһэн бай­даг. СССР гүрэнэй элдэб нютагууд руу энэ тэрэ ажал хүдэлмэринүүдые хэхэ ажал­ша бүхэриг зон хэрэгтэй гээд, олон тоото арадуудые ябуулжа эхилһэн.

Тиигэжэ 1941 оной майн 9-дэ Буряад-Монгол нютаг руу зөөлгэгдэһэн татаарнуудһаа бүридэһэн 10-аад гаран айлнууд Хэжэнгэ ню­таг хүрэжэ ерэбэ. Энэ үеэр холын замда хүйтэ нойто абаһан Исламай түрэһэн эхэ Шейхисламова Геленбике хүндөөр үбшэлжэ, Хэжэнгын больницада наһа бараба. Ти­ихэдэ больницамнай хуушан һууридаа багахан гэр соо түбхинэһэн байгаа.

Алишье хэлэ hайн мэдэхэгүй байгаа

Татаар нүүгшэдые (переселенцүүдые) Тураасгайда угтан абажа, элдэб тээһээ шэрэжэ асарагдаһан хуушан гэрнүүдтэ оруулба. Тиихэ­дэ нэгэшье шэнэ гэрнүүд бодхоогдоогүй байгаа. Тэрэ үеэр колхозой түрүүлэгшээр Базаржапов Дашасэрэн хүдэлөө һэн. Удангүй Эсэгын дайн эхилжэ, нилээд шанга саг тохёолдобо. Үглөөнһөө үдэшэ орой болотор, буря­ад , ородшье хэлэ мэдэхэгүй татаар яһатан элдэб шанга хүдэлмэринүүдтэ нэгэн шэн­геэр бултантай хамта ажал­лажа эхилһэн.

Өөрын улаан гараар бо­лон морёор колхозой бүхы ажал хүдэлмэринүүд хэгдэ­дэг байһан. Морёор газар хахалаа, борнойлоо, үбһэ сабшаа. Боолто боогоод, бу­хал болгохо. Сэбэр талада гаража, овин галдаад, тэндээ орооһоо молотилкаар со­хёод сэбэрлэхэ. Сэбэрлэһэн бүхы орооһоёо сар болон мо­рёор Хори нютаг абаашажа тушаадаг байһан. Хоёр бри­гада боложо, 20-30-аад улаа гэхэ гү, али тэргэнүүдые аба­ашаха.

- Түрүүшээр хэлэ мэдэхэгүй, нилээд зобообди. Нэгэтэ намтай иимэ нэгэ ушар тохё­олдоо һэн. Эсэһэн тулиһанаа болон элдэб шалтагаану­удай болоошье һаань, тэ­рэнээ хэлэжэ, дуулгажа шадахагүйш. Нэгэтэ ехээр хүдэлжэ тулиһандаа, би эсэ­эд, һүниин халаанда талха сохижо байтараа, барабан руугаа талханай хэдэн бо­олто хаябаб. Машинынгаа ехээр хахашахадань, ойлго­жо ядаад, ошожо һолоомон доро унташаһан байгааб. Барабанай абяа шэмээгүй боло­ходонь, зон тухайлаад, булта ерэжэ намайе бэдэрбэ. Гэр байрануудаар, хорёо хото со­огуур, харгы шанаагаар ни­лээд бэдэрээ. Зон ехэ айһан байгаа, - гэжэ үндэр наһатай ветеран, «Хүндэлэлэй тэм­дэг» орденой кавалер И.Ф. Фатыков хөөрэбэ.

Хахад жэлэй туршада зүүн хилэ сахилсаа

1942 ондо, Эсэгын дайнай түлэг дунда Ислам Файзут­диновичые сэрэгэй албан­да татаба. Түрэхэ гарахаһаа үлбэр бэетэй байһан Ислам­да повесткэ ерэжэ, Тура­асгайн Ваанхитанай Бата-Мүнхэтэй жолоошоной hургуули дүүргээд, хоёр тэ­эшээ тараһан. Удангүй тэрэ Бата-Мүнхэнь 1943 ондо дайнда наһа бараа, харин Ис­лам Файзутдинович (Ислам гэжэ лалын шажанай бурха­най нэрэтэй байһандаа юм гү) зүүн тээшэ, Хада-Булаг руу эльгээгдэжэ, хилэ сахил­саа. Хада-Булагта караулда ябаха. 6 һарын туршада тэн­дэ байхадань, газар дороһоо самолёдууд гаража, саг зуура ниидэһэн болоод, һөөргөө тиишээ орошохо. Ислам хүбүүхэн тэндэ алба гара­ха үедөө шэнэ нютагайнгаа буряад хүбүүдээр танилсан, мүн Тураасгайһаа ошоһон Сампилов Дамдинжаб До­ржиевичтай суг ябаа.

Наһаараа трактор жолоодоо

Хахад жэлэй туршада алба гаража байтараа, ехээр үбдөөд, албанһаа табигдаба. Тураасгайгаа бусажа ерэһээр, Алтайда бүтээгдэһэн, ке­росинаар ябадаг үнөөхил мөөрэтэ трактораараа кол­хозойнгоо хүдэлмэри хэжэ эхилээ. Дайнай һүүлһээ , Илалтын удаа наһанайнгаа амаралтада гаратараа, 40 жэлэй туршада Ислам Фай­зутдинович Фатыков барю­улаар эрьюулжэ дуугардаг тракторһаа эхилэн, дизель­нэ МТЗ-5, Т-25 гэһэн түхэлэй тракторнуудаар һая боло­тор, Хори руу орооһо зөөдэг байһан, тиихэдэ манай эндэ үшөө орооhоной склад гэжэ үгы байгаа.

Удаань Могсохондо түбхинэжэ, 1925 ондо хүршэ Ми­хайловкада сабшагдаһан, өөрынгөө наһантай сасуу гэр худалдажа абаад табиһан байдаг. Тиигэжэ 1948 ондо Татарстанһаа хамта зөөжэ ерэһэн Абдрахманова Хажи­ря Абдрахмановнатай гэр бүлэ болоһон. Хани нүхэрынь Астраханиин багшанарай училищи дүүргээд, мэргэ­жэлээрээ хүдэлөөгүй, бүхы наһан соогоо Тураасгайда ба Могсохондо ажаһуухадаа, нютагай зониие нэгэшье илган барингүйгөөр аргал­жа гараа. Санитаркын болон медсестрагай хүнгэн бэшэ ажалые хэжэ гараһан, тиигэ­эд харамтайнь гэхэдэ, орой­доол 72 наһа хүрэһэн.

1925 оной июль һарада Татарстанай Сабинска рай­оной Саба нютагта Ислам Файзутдинович дунда ша­далтай Файзутдин Геленби­ке Фатыковтанай гэр бүлэдэ гурбадахи үхибүүниинь боложо түрэһэн. 1923 ондо түрэһэн ахань Ахмад-Нур Файзутдинович Эсэгын дай­най эхилхэдэ, Татарстанһаа сэрэгэй албанда татагдаа һэн. Танкист болоод, дайлал­дажа ябатараа шархатаад, Челябинск хотын госпиталь­до аргалуулһанайнгаа удаа, Баруун фронтоёо бусажа, һураггүйгөөр үгы болошоо гэдэг. Харин Роза Файзутди­новна гэжэ эгэшэнь иишээ зөөлсэжэ ерэһэн аад, 1948 ондо уһанай модондо Зага­райн Онохой шадар хүдэлжэ байтараа, уһанда шэнгэ­шоо. Тиин хайрата абань Фатыков Файзутдин 1-дэхи Дэлхэйн дайнай үедэ Ав­стро-Венгридэ плендэ ябажа ерээд, удаань нютаг дээрээ Граждан дайнда эдэбхитэй­гээр хабаадаһан, оройдоол 58 наһатайдаа Тураасгайда наһа бараһан юм.

Ислам Файзутдинови­чай 94 наһанайнь 45-ни­инь ниитэ ажалай стажда ороно, тиин 40 жэлынь эл­дэб түхэлэй тракторнуу­дые жолоодожо, нилээд ехэ хүдэлмэри хэжэ, саанань гараһыень харуулна. Үшөө залуу, хүнгэн ябахадаа, нэгэ үдэр соо гэхэ гү, али сүүдхын туршада 40-50 гектар газар­та гансаарханаа үбһэ саб­шажархидаг байгаа, харин Чимитдоржиев Нимбуутай хамта 120 гектар газарта үбһэ сабшадаг байгаабди гэжэ хөөрөө һэн.

– Би нэгэшье хара ажал хүдэлмэриһөө далтираагүйб, бултыень дүүргээд ябахые оролдооб. Трактор соогоо эдеэ хоолтой, амаа норгохо уһатай ябахаб, - гэжэ үндэр наһатан хөөрэнэ. Наһатай болоод байхадаа, залуу зон­до туһа хүргэхэ туйлдаа хүрөөд ябахадаа, гаражые даагшаар хүдэлөө һэн.

Дахин һануулжа хэ­лэбэл, Ислам Файзутди­нович Фатыков түрэл болоһон совхозойнгоо ба аймагайнгаа хүдөө ажа­хын һалбарида аша габьятайгаар ажаллаһанайнгаа түлөө, түсэбтэ даабаринуу­даа үлүүсэ һайнаар дүүргэһэнэйнгээ түлөө гүрэн түрынгөө зүгһөө үндэр хайра болохо «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаһан бай­даг.

Ислам Файзутдинович хани нүхэр Хажиря Аб­драхмановнатаяа хамта 5 үхибүүдые түрэжэ, хүлыень дүрөөдэ, гарыень ганзага­да хүргэлсэһэн байха юм. Ехэ Роза, Соня басагадынь хадамда гаража, Хэжэнгын почтодо ажаллаад, пенси­дэ гаранхай, мүнөө өөһэдөө эжынэр болонхой. Рая ба­саганиинь Хэжэнгын түбэй больницада ахалагша мед­сестрагаар ажаллаhан, Ман­сур хүбүүниинь нютагтаа тракторта хүдэлөө, харин эгээн бага басаган Савьяа Улаан-Үдэдэ айл болонхой, хүүгэдэй сэсэрлигтэ ажалла­даг юм.

Гэр бүлөөрөө Ислам Фай­зутдинович манай нютаг руу байжа, ёһо заншалаа хэды мартабашье, түрэл хэлэеэ мартаагүй байһаар. Хоёр-хо­ёр дахин Татарстан болон Казахстан айлшалжа ошоод, түрэл гаралнуудаараа уулза­жа, мэдэлсэжэ ерэһэн байдаг.

«Казань – хонхогор тогоон»

Татарстанай ниислэл болохо Казань хото тухай һонин мэдээсэл мэдэхэ һэн хойноо, тэрэнээрээ И.Ф. Фатыков хубаалдалсахые оролдоо. «Казань – гээшэм­най хонхогор тогоон, хонхор тогоон» гэжэ тайлбарилба. «Урдандаа заха хизааргүй уу­жам талада булгарнууд гэһэн урда үеын арад өөрынгөө хото бодхоохо гэжэ зорибо. Тэндэнь булгарнуудтай нэгэ эди шэдитэн уулзажа, иигэжэ хэлээ гэдэг: «Гүнзэгы газарта тогоо булагты, ямар­шье галгүйгөөр тогоон со­отнай уһанай бусалаа һаань, ёһотой һайн хото болохо!» Элдэб олон газарнуудаар эрэшүүл тогоонуудые булаа, мүнөө үеын Казань хотын һуурида, Кабан гэжэ нуурай эрьедэ гансал нэгэ газарта уһаниинь өөрөө бусалһан түүхэтэй».

Эсэгын дайн соогуур хамта зүүн хилэ сахилсаhан нyхэдэйнь булта наhан болошоhон байгаашье hаань, бурхан хаража, үнэн зүб юумэниинь диилэхэ байха гэжэ зальбараябди.

Гэр бүлын альбомһоо гэрэл зураг абтаба

Бато-Цырен ДУГАРОВ