​Алханын Ехэ шагнал

Мүнхын аршаанта арюун нангин Алхана уулын хормойдо жэл бүри болодог буряад барилдаагаар Үбэр Байгалай хизаарай «Алханын Ехэ шаг­нал» гэжэ тэмсээн байгша оной августын 4-дэ алдар суута бүхэшүүлые, мэдээжэ болоодүй барилдаа­шадые бүгэдыень суглуулба.

Барилдаа хараха дура­тайшуул олоороо ерэн­хэй, бүхэшүүлэй барил­дахые анхаралаа нэгэшье алдангүй хаража байгаа hэн. Нютагайнгаа тамиршанай барилдаанай дүхэригтэ га­рахадань, альга ташалгаар угтажа, нэрээрнь нэрлэн, зүрхөө хүдэлгэнэ, заримашу­ул яагаад диилэхэ тухай за­абарилаадшье туршана. За­рим бүхэшүүл түргэ-түргэн хаягдашана, нүгөөдүүлынь нилээн удаан носолдоно, шэнээ шадалаа алдатараа барилдана. Илаһан бүхэ на­аданай тугые дохин ёһолоод, бүргэд шубуун мэтэ гара­араа дэбеэд, нара зүб той­рон, бүргэдэй хатар хару­улна. Барилдахаа гараһан бүхэ тойробшо малгайтай, шуудагтай, буряад гуталтай байха ёһотой. Барилдаанай дүримөөр иимэ эрилтэ за­абол дүүргэгдэнэ. Барил­даашанай буряад гуталаар бэшэ, ондоо гуталтай бай­гаа Һаань: “Яба, ошо, гутал үмдөөд гара, үгы бол, барил­даанда хабаадуулхагүйбди”,- гээд, ахамад шүүгшэ эрилтэ табина. Энэ тон зүб. Анхан ямар гурим, журамтай бай­гааб, тиимээр лэ урилдаагаа ябуулха ёһотойбди.

Анхан хадаа буряадууд нүүдэл зон һэн хойноо, хаанашье, юрэл тэгшэхэн, унаха­да зөөлэн газар шэлээд, зүлгэ ногоон дээрэ ба­рилдашадаг байһан ха юм. Түрүүндээ эхэнэр, эрэшье байһыень мэдэ­хын аргагүй, хяа барил­даад, бултыень диилэдэг эхэнэрнүүд байдаг байһан ха. Эхэнэр гү, али эрэ хүн гү гэжэ мэ­дэхын тула, зодог, шуу­даг заабол үмдэдэг гу­рим дэлгэрһэн юм.

Шэтэ хотоһоо ерэһэн ород үбгэ һамган хоёр ха­жуудамни зэргэлжэ һуугаа һэн. Бояркинтанай бүлэ мэ­дээжэ болоһон бүхэшүүлые нэрэ обогоорнь нэрлэжэ байхадань, урзанда, нёдон­до тэрэш илаа һэн, энэшни диилдээ һэн гэжэ өөһэд хо­орондоо хөөрэлдэхэдэнь, би ехэ гайхабаб. Жэл бүри Алханын бүхэ барилдаа ха­рахаа ерэдэгбди, хэды үдэр урид ерээд, аршаанда амардагбди гэжэ тэдэ намда хөөрэбэ. Монгол Уласай ша­райд омогтой Жамьянжам­сын Баатархуяг, шарайд Дашдондогой Ганбулад, бо­охой хуасай Рабданай Сэндэ­мэ Ганочир аша хүбүүнтэеэ Дашбалбар сомонһоо зорю­ута Алханын барилдаа ха­рахаяа ерээ. Түрүүшынхиеэ ерээгта гэжэ асуухадамни, гурбадахияа ерээбди гэжэ харюусаба. Буряад дэгэлээ үмдэнхэй байхадань, тэдэниие хараад, маша ехээр го­ёшоогооб. Улаан-Баатарай сэнхир дэлгэсэй найруулаг­ша борджигин Лхагбасэ­рэнэй Ганбулад, оператор хүбүүн борджигин омогтой Ганбаатарын Эдирбата гэг­шэд түрүүшынхиеэ наадан­да ерэһэн, сүлөө забгүй ажа­лаа хэжэ ябанад һэн. Дадал сомонһоо ерэһэн бүлэг залуу бэреэд басагад гоё монгол дэ­гэлээ үмдэнхэй, үнгэ бүриин шүхэрнүүдээр наранһаа халхаланхай, бүхэ барилдаа хаража һуухадаа, олоной ан­харал татана. Дадал сомо­ной аймагай һунгамал Ган­зоригтын Тэмүүлэн тайзан дээрэһээ хүн зониие мэндэ­шэлээд, амаршалаад, буряад арадай дуу дуулаба. Хүн зон халуун альга ташалгаар дэм­жэбэ.

Энэ жэлэй Алханын 14- дэхи нааданай дүрим шэнэ­лэгдээ: 2001 ондо түрэһэн 17 наһатай хүбүүд, 17-һоо эдир наһанай хүбүүд барил­дахада болоно. Табан янзын шэгнүүрээр хубаарба гэ­бэл, 45 килограмм хүрэтэр, 55 хүрэтэр, 65 хүрэтэр, 75 хүрэтэр, 75-һаа дээшэ шэгнүүртэй эдиршүүл гээд илгараа. Эрэшүүлэй дунда 92 килограмм хүрэтэр, 92-һоо дээшэ шэгнүүртэй бүхэшүүл барилдаха гэһэн дүрим нэ­мэгдэбэ. 14-дэхи Алханын барилдаанда эдиршүүлэй дунда, эрэшүүлэй дунда тус- тустаа хоёр абсолютна абар­гануудые шалгаруулха ба­рилдаанууд болобо.

Барилдаанай дүримөөр, бүхэшүүл таба минута ба­рилдаад, илагшын элирээгүй hаа, жээрэб хаяжа, хэниинь шэлэжэ шуудагhаа барихаб гэжэ шиидхэгдэнэ, нэгэ ми­нута барилдаhанай hүүлээр нүгөөдэ бүхэ шуудагhаа ба­рижа барилдаад, илагша тодороогүй байбал, дахяад жээрэб хаяжа, нюрганhаа хам бариха болоно, барилда­ашадай хэниинь түрүүн га­зарта унанаб, хэниинь газар тулажархинаб, тэрэ болотор барилдаха дүримтэй юм.

Баяр Баясхаланович Жам­суевай эдэбхи үүсхэлээр, 2005 ондо байгуулагдаhан «Алханын Ехэ шагнал» мүрысөөн буряад барилда­анай ёhо гурим, зан заншал, журам дүрим, дүй дүршэл hэргээхэ хэрэгтэ нилээд ехэ хуби нэмэри оруулаа юм. Буряад барилдаан анхан ямаршуу байгааб, мүнөө саг­та ямаршуу байха ёhотойб, буряад барилдаанай дүрэ буляалдаанда бүхэшүүлээ hургаха, hорихо, ёhо дүрим гуримшуулха, зан заншал hэргээхэ, журам тогтонижу­улха гэhэн зорилго Алханын “Барилдаан” наада эмхид­хэгшэд урдаа табина.

Монгол ороной ниислэл Улаан-Баатарта 2010 ондо уласхоорондын «Алтаргана» нааданай боложо байхада, үндэр наhатай Шэнэхээнэй үбгэжөөлдэ хандажа, буря­ад барилдаан тухай асуудал табихадамни, Монголдо халха барилдаанай, Росси­да ород барилдаанай нүлөө ехэ байна, жэнхэни буряад барилдаанай шэнжэ шанар, гол ульhаниинь Шэнэхээн­дэ сэбэрээрээ хадагалагда­жа байна гэжэ хэлээ бэлэй. Би мэргэжэлтэн бэшэ ха­даа мэдэнэгүйб, тиимэ гү, бэшэ гү…

Буряад барилдаа ха­рахада, нюдэндэ урин, хүнүүдэй зүрхэ сэдьхэл буляадаг эди шэдитэй ха юм. Дүрэ буляалдаанай за­рим үгэнүүдые дуулаhанаа дурдаhуу: хоёр гарhаань ба­ряад hэнжэгыдэхэ, ташаа дээрээ абаха, гадар дэгээ, дотор дэгээ, hамган дэгээ гэхэ мэтэ мэхэ гохотой бу­ряад бүхэ барилдаан хүн зо­ной hонирхол татадаг гээшэ.

Мүнөө жэлэй Алханын нааданда барилдаанай да­баанда илаһан бүхэеэ бар­лаха заншал hэргээгдэбэ. Зугаалай нютагай ахамад Болотов Гомбодугар илаһан бүхэдөө соло дуудаба. Бүхэ урмашана, удаадахи дабаа­нуудта барилдаха зоригжол абана. Соло дуудалга соно­соходо, ямар гоё байгаа гээ­шэб!

«Алханын Ехэ шагналай» тэмсээнэй дүнгүүд

Эдиршүүлэй дунда 45 килограмм хүрэтэр шэгнүүртэй барилдаашад соо Дамдинов Эрдэм (Амидхааша) - нэгэдэхи, Цыреннамдаков Батор (Могойто) – хоёрдохи, Соктоев Шираб (Амидхаа- ша) – гурбадахи, 55 кг шэгнүүртэй хүбүүд соо Дагбаев Согто (Будалан) – нэгэдэхи, Ешинимаев Тамир (Амидхааша) - хоёрдохи, Ямадаев Амгалан (Зугаалай)-гурбадахи, 65 килограмм шэгнүүртэн соо Буянтуев Бавасан (Улаан-Үдэ) - нэгэдэхи, Гатапов Булат (Алхана) - хоёрдохи,Баясхаланов Доржи (Амидхааша) - гурбадахи һуурида, 75 ки­лограмм шэгнүүртэй хүбүүд соо Батоцыренов Тимур (Ага-Хангил) - нэгэдэхи, Рахлецов Юрий (Амидхааша) - хоёрдохи, Хусаев Сергей (Могой­то) - гурбадахи, 75 килограммһаа дээшэ шэгнүүртэй хүбүүд соо Дашинимаев Солбон (Мо­гойто) - нэгэдэхи, Мункуев Базарсада (Дулдурга) - хоёрдохи, Банзарагшаев Жамса (Амидхааша) - гурбадахи һуурида шалгаран гараба.

Эрэшүүлэй дунда 63 килограмм шэгнүүртэн соо Раднаев Солбон (Буряад Улас)-нэгэдэхи, Со­дномов Балдан (Сагаан-Уула) – хоёрдохи, Баяров Тимур (Агинское) - гурбадахи, 75 килограмм шэгнүүртэн соо Ешиев Зоригто (Будалан)- нэгэдэхи, Биликтуев Арсалан (Хурамхаан) -хоёр­дохи, Цыденжапов Намжил (Хара-Шэбэр) -гур­бадахи, 92 килограмм шэгнүүртэй эрэшүүл соо Дылыков Дондок (Хара-Шэбэр) - нэгэдэхи, Даши­нимаев Булат (Улаан-Үдэ) - хоёрдохи, Дондуков Аюр (Буряад Улас) - гурбадахи, 92 килограммһаа дээшэ шэгнүүртэй эрэшүүл соо Цыренжапов Ба­тор (Догой) - нэгэдэхи, Санжиев Ринчин (Захаа­мин) - хоёрдохи, Жамбалов Зориг (Догой) - гур­бадахи һуурида гараба.

Амидхааша нютагай бар хүсэтэй Жамса Бан­зарагшаев эдиршүүл соо бултые диилээд, Алха­нын Ехэ шагналда хүртэбэ.

Эрэшүүл соо Захааминай бүхэ Ринчин Санжи­ев Догой нютагай Батор Цыренжапов хоёрой абсолютна мүрысөөндэ тулалдахаа дүхэригэй тэгэндэ гарахада, барилдаа харагшад эдэ хоё­рой хэниинь диилэгшэ ааб гэжэ анхарал дүүрэн адаглан хараба. Ринчин Санжиев удааншье болонгүй, Баатар Цыренжаповай нюрга шорой­дуулжа, Алханын Ехэ шагнал шүүжэ, 100 мянган түхэриг мүнгэн шанда хүртэбэ.

Адаглан харахада, бэеэр багахануудшье һаа, шүрбэһэлиг, илалта туйлахаб гэһэн зориг­той, дүрэ буляалдаанай нюусануудта һуража байһан эдир хүбүүд дороһоо урган бодожо бай­на. Буряад барилдаанай мүнгэн субаса дээрэ эдир залуу хүбүүд тэн тэреэн түрисэлдэжэ бай­на.

Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА, Ага тойрогто “Буряад үнэн” сониной тусхай сурбалжалагша