"Клуб регинов"
Буряадай Толгойлогшо Алексей Цыденов “Клуб Регионов” гэһэн федеральна сэгнэн шэнжэгшэдэй эмхиин хүтэлбэрилэгшэ Сергей Старовойтовтой хөөрэлдэхэдөө, юрэнхылэгшын юун гэжэ захиһые, Буряад орон ерэхэдээ, ямар бэрхэшээлнүүдтэй дайралдаһанаа, ямар зорилгонуудые тон шухалада тоолодог тухайгаа хөөрэжэ үгөө.
С.Старовойтов: Алексей Самбуевич, та шэнэ үеын амбан захиралнуудай тоодо оронот. Анханай амбан захиралнуудта хабаагүй, мэргэжэлтэ шанар шэнжэтэй, шадабаринуудтай гэжэ таанадые онсолон, залуу технокрадууд гэжэ үшөө нэрлэдэг. Минии һанахада, гол түлэб можо нютаг руу томилолгодо хандасаараа илгарнат. Анханай хүтэлбэрилэгшэд ехэнхидээ улас түрын бодолгын хэрэг ябуулагшад байһан хадаа, эндэһээл, даалгагдаһан можо нютагһаа наһанайнгаа амаралтада гарахаб, үгы һаа, сенатор болохоб гэжэ ойлгодог байгаа. Харин шэнэ үеын амбан захиралнууд шэнэ дадалтай боложо, гүрэн түрынгөө аша туһада саашаа хүдэлхын тула дабажа гараха ёһотой ээлжээтэ тушаал, дээшээ дэбжэлгын ээлжээтэ шата гэжэ тус томилолгоёо тоолодог. Хэнэйшье мэдэһээр, һаяхан хэдэн амбан захиралнууд юрэнхылэгшын резервдэ оруулагдаа. Танайшье нэрэ обог байгаа һэн. Энэ удаа ямар зорилготойгоор таанадые шэлээ гээшэб?
А.Цыденов: Резервдэ оруулагдаһан тухайгаа олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдһээ мэдээб. Оруулха-болихо тухай хэншье намһаа һураагүй. Гэбэшье иимэ сэгнэлтэдэ баярлангүй яахабиб. Минии ойлгоходо, гүрэн түрын дээдэ хүтэлбэриин резерв болоно. Ондоогоор хэлэбэл, ямар нэгэн тодорхой тушаалнуудые эзэлхэеэ һэдэгшэдые суглуулаа бэшэ, харин арга шадалдамнай сэгнэлтэ үгөө гэжэ һананаб.
С.Старовойтов: Юунэй түлөө, ямар зорилгоор резервдэ оруулааб гэжэ Юрэнхылэгшын Захиргаанһаа элирүүлээгүй гүт?
А.Цыденов: Юрэнхылэгшын резервдэ орохом гэжэ нэгэшье ябаагүйб, зүгөөр юундэб даа ходо оруулагдаад байдагби. Хэн намайе зууршалдаг бэ, ямар аргаар шэлэн абадаг юм - оройдоо мэдэхэгүйб. Зүгөөр би яаха аргагүй баяртайб, юундэб гэхэдэ, ажалыемни сэгнэбэ, оролдолгымни үрэ дүнгүүдые иигэжэ тэмдэглэбэ гэжэ ойлгоноб. Энээнһээ урид резервнүүдтэ оруулагдахадаа, тодорхой ажалда хабаатай элдэб янзын һуралсал гарадаг, мэргэжэлээ дээшэлүүлдэг һэм. 2010 ондо үшөө Сергей Собянинай түрүүшын резерв бүридхэхэдэ, би засагай газарай аппарадта хүдэлжэ байгааб. “Хүтэлбэрилхы тушаалтадай дээдэ резерв” гэжэ нэрэтэй һэн. Тиихэдэл түрүүшын шалгалтануудые тушаагааб, удаань жэл соо һуралсал гараабди: хүдэлжэ байгаад, һара бүхэндэ нэгэ долоон хоногоор һуралсалдаа ошохош. Һуралсалаа түгэсхөөд, дахин элдэб янзын шалгалта гарахаш. Зүгөөр можо нютагай толгойлогшо болошохоб гэжэ огто һанаагүйб.
С.Старовойтов: Саашанхи замтнай ямар байхаб? Хоёр болзор хүдэлөөд, Федерациин Зүблэлдэшье орохоор яһала залуу ха юмта.
А.Цыденов: Хэхэл ёһотой юумэеэ хэ, болохо юумэн болоно бэзэ гэһэн ёһо заршам мүнөө баримталнаб. Нэн түрүүн улас доторхи байдал һайн тээшэнь хубилгажа, ажал ябуулгымни үрэ дүнгүүдые хүнүүд сэгнэжэ, үнэхөөр, дээрэ болоо гэжэ хэлэхынь тула оролдоноб. Тиихэлээрээ ганса нэгэн амяараа амжалтанууд хэрэгтэй бэшэ, тогтууритай, үргэлжэ хүгжэлтын замда гаража, уласай арга боломжонуудай гүйсэд бэелүүлэгдэхын тула намтайшье, намгүйшье һайн хүдэлжэ байха байгуулга тогтоохо шухала. Саашанхи хуби заяан тухайгаа һанаата болоногүйб, сэхэеэ хэлэнэб. Даб дээрээ бүхы наһаяа гүрэнэй албантай холбохогүйб гэжэ сохом хэлэхэ байнаб. Гэхэтэй хамта 2006 ондо олзын хэрэг эрхилэлгэһээ Ородой Холбоото Уласай Унаа тээбэриин яаманда ерэхэдээ, хоёр жэл хүдэлөөд лэ, һөөргөө олзын хэрэг эрхилэлгэдээ бусахаб гэжэ һанаһан аад, аяар 12 жэлэй туршада гүрэнэй алба хэжэ байнаб.
С.Старовойтов: Холуур ошонгүй, һаяын сагай түсэбүүдые хараалбал, та амбан захиралай тушаалда ямар зорилгонуудые бэелүүлхэ хүсэлтэйбта?
А.Цыденов: Тон орёо шиидхэгдээгүй асуудалнууд гэхэдэ, һургуу линуудта гурбадахи халааниие болон хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ ээлжээ усадхаха хэрэгтэй. Мүн тиихэдэ байгаали хамгаалгын хэмжээ ябуулганууд баһал шухала: угаадаһа сэбэрлэлгын түхеэрэлгэнүүд болон бог шорой булаха тусхай газарнууд, бог шорой хаядаг эжэ эмхигүй газарнуудые усадхалга. Үйлэдбэриин зорилгонууд гэхэдэ, улас дотор шэнэ үйлэдбэринүүдые байгуулха хэрэгтэй. Энэмнай хооһон үгэнүүд бэшэ, тодорхой предприятинууд гээшэ, зариманиинь хүдэлжэ эхилэнхэй. Жэшээнь, самолёдуудые үйлэдбэрилжэ захалхаар бэлэн болонхойбди, зайн галаар хүдэлдэг оньһонуудые бүтээнэбди, теплицэнүүдые баринабди. Үшөө нэгэ ехэ түсэл бии - гидроцеллюлозо үйлэдбэрилхэ һанаатайбди. Уластамнай горитой удха шанартай тус түсэл амжалтатай бэелүүлхэбди гэжэ найданаб. Юрэнхыдэнь хэлэбэл, олон ондоо шэглэлээр ажал ябуулнабди, даб дээрээ яһала урагшатайбди. Бүхыдөө эдэй засагай талаар жэл бүхэндэ бодото үйлэдбэриин 7 хубяар ургалта туйлаха гэһэн зорилго табинхайбди.
С.Старовойтов: Гүрэнэймнай олонхи можо нютагуудһаа, тэрэ тоодо уласһаатнай ажаһуугшад ондоо тээшээ нүүжэ ошоно. Энэ орёо асуудал яажа шиидхэнэбта?
А.Цыденов: Үнэхөөрөөшье, залуушуул Новосибирск, Москва хотонууд руу нүүжэ ошоно. Гэбэшье ажаһуугшадаймнай тоо ургаһаар. Ямар бэ даа ондоо можо нютагһаа хүн зоной нүүжэ ерэһэн ушарһаа олошорно, харин манай уласта хүүгэдэй олоор мүндэлһэнэй ашаар ажаһуугшадаймнай тоо дээшэлнэ. Эндэмнай Москва гү, али Краснодар бэшэ ха юм даа, ондоо тээхи хүнүүд наашаа тэгүүлдэггүй. Тиигэбэшье үхибүүдэй олоор түрэдэг хада, зоноймнай тоо ургана. Дотоодын лэ нүүлгэ һанааемнай зобооно. Юуб гэхэдэ, хүдөөгэймнай ажаһуугшад түрэл нютагаа орхижо, хото руу зөөшэнэ. Шалтагаануудынь олон: хүдөө нютагта һайн ажал үгы, зомнай хүнгөөр ажаһууха дуратай болоо... Теэд иимэ үзэгдэл гүрэнэймнай бүхы можо нютагуудта хабаатай бэшэ аал?
Минии Буряад орон хүдэлхэеэ һая ерээд байхада, бэлигтэй залуушуулые уластаа бусаахын тула ямар хэмжээнүүдые абахабта, тэдэнэртэ юу дурадхахабта гэжэ баһа һурагша һэн. Харюумни – хэндэшье юушье тусхайтаар дурадхахагүйб. Яаха болонобиб? Ухаатай хэн Москва ошооб гэжэ бэдэрүүл хэжэ, һөөргөө ерыш, гэр байра, унаа, ажал үгэхэб гэхэ болоно гүб? Үгы бэд даа. Тэрэнэй ниислэл хото ошоходо, хэншье хүлеэжэ байгаагүй, зөөри зөөшэ үгөөгүй, нэгэшье хүн: “Ерээ хадаа бэрхэш даа, һайн даа”, – гэжэ хэлээгүй ха юм. Бултал юушьегүй хооһоор эхилжэ, тон бэрхэнүүдынь дээгүүр һанаатай болон, зориһондоо заабол хүрэжэ шададаг, үсөөхэн лэ хүнүүдынь дээшээ гарадаг. Теэд иимэ залуушуул эндээшье үндэр амжалтануудые туйлаха аргатай. Тиимэһээ манай зорилго – бусааха бэшэ, харин бүгэдэнэй нютагтаа арга шадалаа дүүрэн бэелүүлхээр эрхэ байдал тогтоохо. Һайн ажалтай байхынь тулада шэнэ үйлэдбэринүүд бии болохо ёһотой, ажабайдалайнь һонирхолтой байхын тулада оршон тойронхинь зохид болохо ёһотой. Гоё паркнууд, театрнууд, һайн харгынууд гэхэ мэтэһээ эхилээд, шанар һайтай болбосорол хүрэтэр хамагые хараалха шухала. Тиигээ һаамнай, бэлигтэй залуушуулай олонхинь нютагтаа үлэхэ һэн.
С.Старовойтов: Улас түрын ажал ябуулгада хандабал, таниие дэмжэдэггүй, буруушаадаг зон юун гэжэ зэмэлдэг бэ? Та Буряад орондо жэл хахад хүдэлжэ байнат. Зэмэлхэ юумэниинь байгаа ааб даа.
А.Цыденов: Буряад хэлэ мэдэхэгүй гэдэг (энеэбхилнэ). “Цыденов юу хэжэрхёо юм?” – гэжэ арадые шууюулха һанаатайгаар ходо хэлэдэг. Ехэнхидээ иимэрхүүгээр лэ зэмэлдэг.
С.Старовойтов: Та энээндэнь харюу үгэжэ шадаха гүт? Хэр зүб зэмэлнэ гэжэ һананат?
А.Цыденов: Улас түрын засагай түлөө тэмсээн гэхэһээ бэшэ ондоо юумэн үгы. Хэһэн ажалаймнай үрэ дүнгүүд бии. Минии һанамжаар, яһала һайн дүнгүүд. Тэдээн тухайгаа углуу бүхэндэ һүхиржэ ябадаггүйбди, зүгөөр нюужашье байдаггүйбди. Жэшээнь, зайн галай үнэ сэн 25 хубяар доошолуулаабди. Үшөө ямар можо нютаг энэ талаар һайрхажа шадахаб? 1,7 миллиард түхэриг – гансал тус хэмжээнэй ашаар олзын хэрэг эрхилэлгын жэл соо алмаһан мүнгэн. Гадна ажаһуугшадта 4 хубяар зайн галай сэн доошолоо. Зүгөөр 4 хубяар сэнгэй дээшэлхэ ёһотой байһыень хараадаа абабал, бодото дээрээ 8 хубяар доошолоо гэхэдэ болоно. Харгы барилгын хэмжээн нилээд дээшэлээ. Улаан-Үдын угаадаһа сэбэрлэлгын түхеэрэлгэнүүдые барижа байнабди, түрүүшын ээлжээн ашаглалгада тушаагдаа. Ядерна медицинын түбтэй онкокластер байгуулжа эхилээбди. Үбшэ танилга, шэнжэлэлгэ, эмүүдые үйлэдбэрилгэ болон аргалалга хараалһан бүрин бүтэн һалбари болохо. Юрэнхылэгшын дэмжэлгээр уласнай тус түбэй гүйсэд барилгада 3 миллиард шахуу түхэриг абаа. Мүн инвесторнүүдые хабаадуулжа, ПЭТ-сканер болон циклотрон барюулжа байнабди. Тиин һүүлэй һүүлдэ дэлхэйн хэмжээндэ тон һайн түхеэрэлгэнүүдтэй болон оньһон аргануудтай онкокластертай болохобди. Нэгэ үгөөр, сохом тоосоо хэжэ шадахабди, эшэхээр бэшэ үрэ дүнгүүд бии гээшэ.
С.Старовойтов: Уласта түрэл гаралайхидай, нютагаархидай гэжэ байгаад, ноёд һайдай бүлэгүүд бии гэжэ мэдэнэбди. Тэдэнэй хоорондохи орёо холбоонуудшье мэдээжэ. Иимэ байдалда яагаад ажалаа ябуулнабта? Юрэнхылэгшын олгоһон бүрин эрхэ хүрэнэ гээшэ гү?
А.Цыденов: Нүлөө үзүүлдэг бүлэгүүд яаха аргагүй бии. Теэд түрэл гаралай, нютагаархидай гэжэ дан хэлэхэгүйб. Ямар нэгэн зорилгонуудаа бэелүүлхын тула саг зуурада нэгэдэһэн холбоонууд гэбэл зүйтэй. Иимэ эрхэ байдалда минии гол түшэг тулгуури – хүн зоной үзэл бодол, дэмжэлгэ. Юрэнхылэгшын лэ туһада ходо түшэглэжэ байха ёһогүйбди, ажаһуугшадтай суг хамта хүдэлхэ хэрэгтэй. Мүнөө намайе зон дэмжэнэ. Тиимэһээ харюусалгамни бүри ехэ гэжэ ойлгоноб.
С.Старовойтов: Энэ дэмжэлгын хэмжээн сентябриин 9-дэ үнгэргэгдэхэ Арадай Хуралда һунгалтын дүнгүүдээр элирүүлэгдэхэ. “Буряадай команда” - танай хубиин түсэл, та ударидагшань болонот.
А.Цыденов: Тиимэ. Иихэдээ ганса өөрынгөө бэшэ, бүхы командынгаа ажал хэрэгүүдэй түлөө харюусалга даажа абаһанаа һайн ойлгоноб. Ганса хүн ехые абараахагүй гэдэг гүб даа. Юумэ туйлаха гэбэл, хамтаран хүдэлхэ хэрэгтэй. Алтаншье тархитай һаа, хамагые шиидхэжэ шадахагүйш. Тиимэһээ адли һаналтай гү, али нэгэ харгытай хүнүүдтэй хамтаран хүдэлхэ шухала.
С.Старовойтов: Таниие томилходоо, юрэнхылэгшэ юун гэжэ захяаб?
А.Цыденов: Нёдондо август һарада, һунгалтын урда тээ ерэхэдээ хэлэһэн үгэнүүдынь ехээр хадуугдаа. Һөөргөө ниидэхэеэ самолёдто һуухынгаа урдахана иигэжэ захяа һэн: “Алексей, эндэшни бэрхэтэйшэг, зүгөөр зониинь һайн. Этигэл найдалыень бү мэхэлээрэй”. Тиин эдэ үгэнүүдыень өөрөө өөртөө ходо дабтажа байдагби: “... Һайн зон, этигэл найдалыень лэ бү мэхэлжэрхи”.
Дыжид МАРХАДАЕВА буряадшалба