​Буряадай Толгойлогшо: «Юрэнхылэгшын резервдэ орохом гэжэ ябаагүйб»

"Клуб регинов"

Буряадай Толгойлогшо Алек­сей Цыденов “Клуб Регио­нов” гэһэн федеральна сэг­нэн шэнжэгшэдэй эмхиин хүтэлбэрилэгшэ Сергей Старовойтовтой хөөрэлдэхэдөө, юрэн­хылэгшын юун гэжэ захиһые, Буряад орон ерэхэдээ, ямар бэрхэшээлнүүдтэй дайралдаһанаа, ямар зорилгонуудые тон шухалада тоолодог тухайгаа хөөрэжэ үгөө.

С.Старовойтов: Алексей Сам­буевич, та шэнэ үеын амбан захиралнуудай тоодо оронот. Анханай амбан захиралнуудта хабаагүй, мэргэжэлтэ шанар шэнжэтэй, ша­дабаринуудтай гэжэ таанадые он­солон, залуу технокрадууд гэжэ үшөө нэрлэдэг. Минии һанахада, гол түлэб можо нютаг руу томи­лолгодо хандасаараа илгарнат. Ан­ханай хүтэлбэрилэгшэд ехэнхидээ улас түрын бодолгын хэрэг ябу­улагшад байһан хадаа, эндэһээл, даалгагдаһан можо нютагһаа наһанайнгаа амаралтада гарахаб, үгы һаа, сенатор болохоб гэжэ ойлгодог байгаа. Харин шэнэ үеын амбан захиралнууд шэнэ дадал­тай боложо, гүрэн түрынгөө аша туһада саашаа хүдэлхын тула да­бажа гараха ёһотой ээлжээтэ ту­шаал, дээшээ дэбжэлгын ээлжээтэ шата гэжэ тус томилолгоёо тоо­лодог. Хэнэйшье мэдэһээр, һаяхан хэдэн амбан захиралнууд юрэнхылэгшын резервдэ оруулагдаа. Та­найшье нэрэ обог байгаа һэн. Энэ удаа ямар зорилготойгоор таана­дые шэлээ гээшэб?

А.Цыденов: Резервдэ оруулагдаһан тухайгаа олондо мэдээсэл тара­адаг хэрэгсэлнүүдһээ мэдээб. Ору­улха-болихо тухай хэншье намһаа һураагүй. Гэбэшье иимэ сэгнэлтэдэ баярлангүй яахабиб. Минии ойлго­ходо, гүрэн түрын дээдэ хүтэлбэриин резерв болоно. Ондоогоор хэлэбэл, ямар нэгэн тодорхой тушаалнуу­дые эзэлхэеэ һэдэгшэдые суглуулаа бэшэ, харин арга шадалдамнай сэг­нэлтэ үгөө гэжэ һананаб.

С.Старовойтов: Юунэй түлөө, ямар зорилгоор резервдэ оруула­аб гэжэ Юрэнхылэгшын Захиргаанһаа элирүүлээгүй гүт?

А.Цыденов: Юрэнхылэгшын резервдэ орохом гэжэ нэгэшье ябаагүйб, зүгөөр юундэб даа ходо оруулагдаад байдагби. Хэн намайе зууршалдаг бэ, ямар аргаар шэлэн абадаг юм - оройдоо мэдэхэгүйб. Зүгөөр би яаха аргагүй баяртайб, юундэб гэхэдэ, ажалыемни сэгнэ­бэ, оролдолгымни үрэ дүнгүүдые иигэжэ тэмдэглэбэ гэжэ ойлгоноб. Энээнһээ урид резервнүүдтэ оруулагдахадаа, тодорхой ажалда хаба­атай элдэб янзын һуралсал гара­даг, мэргэжэлээ дээшэлүүлдэг һэм. 2010 ондо үшөө Сергей Собянинай түрүүшын резерв бүридхэхэдэ, би засагай газарай аппарадта хүдэлжэ байгааб. “Хүтэлбэрилхы тушаал­тадай дээдэ резерв” гэжэ нэрэтэй һэн. Тиихэдэл түрүүшын шалгалта­нуудые тушаагааб, удаань жэл соо һуралсал гараабди: хүдэлжэ байгаад, һара бүхэндэ нэгэ долоон хоногоор һуралсалдаа ошохош. Һуралсалаа түгэсхөөд, дахин элдэб янзын шал­галта гарахаш. Зүгөөр можо нютагай толгойлогшо болошохоб гэжэ огто һанаагүйб.

С.Старовойтов: Саашанхи зам­тнай ямар байхаб? Хоёр болзор хүдэлөөд, Федерациин Зүблэлдэшье орохоор яһала залуу ха юмта.

А.Цыденов: Хэхэл ёһотой юу­мэеэ хэ, болохо юумэн болоно бэзэ гэһэн ёһо заршам мүнөө баримтал­наб. Нэн түрүүн улас доторхи бай­дал һайн тээшэнь хубилгажа, ажал ябуулгымни үрэ дүнгүүдые хүнүүд сэгнэжэ, үнэхөөр, дээрэ болоо гэжэ хэлэхынь тула оролдоноб. Тиихэлэ­эрээ ганса нэгэн амяараа амжалта­нууд хэрэгтэй бэшэ, тогтууритай, үргэлжэ хүгжэлтын замда гаража, уласай арга боломжонуудай гүйсэд бэелүүлэгдэхын тула намтайшье, намгүйшье һайн хүдэлжэ байха байгуулга тогтоохо шухала. Саа­шанхи хуби заяан тухайгаа һанаата болоногүйб, сэхэеэ хэлэнэб. Даб дэ­эрээ бүхы наһаяа гүрэнэй албантай холбохогүйб гэжэ сохом хэлэхэ бай­наб. Гэхэтэй хамта 2006 ондо олзын хэрэг эрхилэлгэһээ Ородой Холбоото Уласай Унаа тээбэриин яаманда ерэ­хэдээ, хоёр жэл хүдэлөөд лэ, һөөргөө олзын хэрэг эрхилэлгэдээ бусахаб гэжэ һанаһан аад, аяар 12 жэлэй тур­шада гүрэнэй алба хэжэ байнаб.

С.Старовойтов: Холуур ошонгүй, һаяын сагай түсэбүүдые хараалбал, та амбан захиралай тушаалда ямар зорилгонуудые бэелүүлхэ хүсэлтэйбта?

А.Цыденов: Тон орёо шиидхэгдээгүй асуудалнууд гэхэдэ, һургуу линуудта гурбадахи халааниие бо­лон хүүгэдэй сэсэрлигүүдтэ ээлжээ усадхаха хэрэгтэй. Мүн тиихэдэ байгаали хамгаалгын хэмжээ ябу­улганууд баһал шухала: угаадаһа сэбэрлэлгын түхеэрэлгэнүүд болон бог шорой булаха тусхай газарнууд, бог шорой хаядаг эжэ эмхигүй га­зарнуудые усадхалга. Үйлэдбэриин зорилгонууд гэхэдэ, улас дотор шэнэ үйлэдбэринүүдые байгуулха хэрэг­тэй. Энэмнай хооһон үгэнүүд бэшэ, тодорхой предприятинууд гээшэ, за­риманиинь хүдэлжэ эхилэнхэй. Жэ­шээнь, самолёдуудые үйлэдбэрилжэ захалхаар бэлэн болонхойбди, зайн галаар хүдэлдэг оньһонуудые бүтээнэбди, теплицэнүүдые ба­ринабди. Үшөө нэгэ ехэ түсэл бии - гидроцеллюлозо үйлэдбэрилхэ һанаатайбди. Уластамнай горитой удха шанартай тус түсэл амжалтатай бэелүүлхэбди гэжэ найданаб. Юрэнхыдэнь хэлэбэл, олон ондоо шэглэ­лээр ажал ябуулнабди, даб дээрээ яһала урагшатайбди. Бүхыдөө эдэй засагай талаар жэл бүхэндэ бодото үйлэдбэриин 7 хубяар ургалта туй­лаха гэһэн зорилго табинхайбди.

С.Старовойтов: Гүрэнэймнай олонхи можо нютагуудһаа, тэрэ тоодо уласһаатнай ажаһуугшад ондоо тээшээ нүүжэ ошоно. Энэ орёо асуудал яажа шиидхэнэбта?

А.Цыденов: Үнэхөөрөөшье, за­луушуул Новосибирск, Москва хотонууд руу нүүжэ ошоно. Гэбэшье ажаһуугшадаймнай тоо ургаһаар. Ямар бэ даа ондоо можо нютагһаа хүн зоной нүүжэ ерэһэн ушарһаа олошорно, харин манай уласта хүүгэдэй олоор мүндэлһэнэй ашаар ажаһуугшадаймнай тоо дээшэлнэ. Эндэмнай Москва гү, али Краснодар бэшэ ха юм даа, ондоо тээхи хүнүүд наашаа тэгүүлдэггүй. Тиигэбэшье үхибүүдэй олоор түрэдэг хада, зо­ноймнай тоо ургана. Дотоодын лэ нүүлгэ һанааемнай зобооно. Юуб гэхэдэ, хүдөөгэймнай ажаһуугшад түрэл нютагаа орхижо, хото руу зөөшэнэ. Шалтагаануудынь олон: хүдөө нютагта һайн ажал үгы, зом­най хүнгөөр ажаһууха дуратай бо­лоо... Теэд иимэ үзэгдэл гүрэнэймнай бүхы можо нютагуудта хабаатай бэшэ аал?

Минии Буряад орон хүдэлхэеэ һая ерээд байхада, бэлигтэй залуушуулые уластаа бусаахын тула ямар хэмжээнүүдые абахабта, тэдэнэртэ юу дурадхахабта гэжэ баһа һурагша һэн. Харюумни – хэндэшье юушье тусхайтаар дурадхахагүйб. Яаха бо­лонобиб? Ухаатай хэн Москва ошооб гэжэ бэдэрүүл хэжэ, һөөргөө ерыш, гэр байра, унаа, ажал үгэхэб гэхэ бо­лоно гүб? Үгы бэд даа. Тэрэнэй ниис­лэл хото ошоходо, хэншье хүлеэжэ байгаагүй, зөөри зөөшэ үгөөгүй, нэ­гэшье хүн: “Ерээ хадаа бэрхэш даа, һайн даа”, – гэжэ хэлээгүй ха юм. Бул­тал юушьегүй хооһоор эхилжэ, тон бэрхэнүүдынь дээгүүр һанаатай бо­лон, зориһондоо заабол хүрэжэ ша­дадаг, үсөөхэн лэ хүнүүдынь дээшээ гарадаг. Теэд иимэ залуушуул эндэ­эшье үндэр амжалтануудые туйла­ха аргатай. Тиимэһээ манай зорил­го – бусааха бэшэ, харин бүгэдэнэй нютагтаа арга шадалаа дүүрэн бэелүүлхээр эрхэ байдал тогтоохо. Һайн ажалтай байхынь тулада шэнэ үйлэдбэринүүд бии болохо ёһотой, ажабайдалайнь һонирхолтой бай­хын тулада оршон тойронхинь зохид болохо ёһотой. Гоё паркнууд, теат­рнууд, һайн харгынууд гэхэ мэтэһээ эхилээд, шанар һайтай болбосорол хүрэтэр хамагые хараалха шухала. Тиигээ һаамнай, бэлигтэй залуушу­улай олонхинь нютагтаа үлэхэ һэн.

С.Старовойтов: Улас түрын ажал ябуулгада хандабал, таниие дэмжэдэггүй, буруушаадаг зон юун гэжэ зэмэлдэг бэ? Та Буряад орондо жэл хахад хүдэлжэ байнат. Зэмэлхэ юумэниинь байгаа ааб даа.

А.Цыденов: Буряад хэлэ мэдэхэгүй гэдэг (энеэбхилнэ). “Цыденов юу хэжэрхёо юм?” – гэжэ арадые шууюулха һанаатайгаар ходо хэлэ­дэг. Ехэнхидээ иимэрхүүгээр лэ зэ­мэлдэг.

С.Старовойтов: Та энээндэнь ха­рюу үгэжэ шадаха гүт? Хэр зүб зэмэлнэ гэжэ һананат?

А.Цыденов: Улас түрын засагай түлөө тэмсээн гэхэһээ бэшэ ондоо юумэн үгы. Хэһэн ажалаймнай үрэ дүнгүүд бии. Минии һанамжаар, яһала һайн дүнгүүд. Тэдээн тухайгаа углуу бүхэндэ һүхиржэ ябадаггүйбди, зүгөөр нюужашье байдаггүйбди. Жэшээнь, зайн галай үнэ сэн 25 ху­бяар доошолуулаабди. Үшөө ямар можо нютаг энэ талаар һайрхажа шадахаб? 1,7 миллиард түхэриг – гансал тус хэмжээнэй ашаар олзын хэрэг эрхилэлгын жэл соо алмаһан мүнгэн. Гадна ажаһуугшадта 4 хубя­ар зайн галай сэн доошолоо. Зүгөөр 4 хубяар сэнгэй дээшэлхэ ёһотой байһыень хараадаа абабал, бодото дээрээ 8 хубяар доошолоо гэхэдэ бо­лоно. Харгы барилгын хэмжээн ни­лээд дээшэлээ. Улаан-Үдын угаадаһа сэбэрлэлгын түхеэрэлгэнүүдые ба­рижа байнабди, түрүүшын ээлжээн ашаглалгада тушаагдаа. Ядерна ме­дицинын түбтэй онкокластер бай­гуулжа эхилээбди. Үбшэ танилга, шэнжэлэлгэ, эмүүдые үйлэдбэрилгэ болон аргалалга хараалһан бүрин бүтэн һалбари болохо. Юрэнхылэг­шын дэмжэлгээр уласнай тус түбэй гүйсэд барилгада 3 миллиард шахуу түхэриг абаа. Мүн инвесторнүүдые хабаадуулжа, ПЭТ-сканер болон ци­клотрон барюулжа байнабди. Тиин һүүлэй һүүлдэ дэлхэйн хэмжээндэ тон һайн түхеэрэлгэнүүдтэй болон оньһон аргануудтай онкокластер­тай болохобди. Нэгэ үгөөр, сохом то­осоо хэжэ шадахабди, эшэхээр бэшэ үрэ дүнгүүд бии гээшэ.

С.Старовойтов: Уласта түрэл га­ралайхидай, нютагаархидай гэжэ байгаад, ноёд һайдай бүлэгүүд бии гэжэ мэдэнэбди. Тэдэнэй хоо­рондохи орёо холбоонуудшье мэ­дээжэ. Иимэ байдалда яагаад ажа­лаа ябуулнабта? Юрэнхылэгшын олгоһон бүрин эрхэ хүрэнэ гээшэ гү?

А.Цыденов: Нүлөө үзүүлдэг бүлэгүүд яаха аргагүй бии. Теэд түрэл гаралай, нютагаархидай гэжэ дан хэлэхэгүйб. Ямар нэгэн зорил­гонуудаа бэелүүлхын тула саг зу­урада нэгэдэһэн холбоонууд гэбэл зүйтэй. Иимэ эрхэ байдалда минии гол түшэг тулгуури – хүн зоной үзэл бодол, дэмжэлгэ. Юрэнхылэгшын лэ туһада ходо түшэглэжэ байха ёһогүйбди, ажаһуугшадтай суг хамта хүдэлхэ хэрэгтэй. Мүнөө намайе зон дэмжэнэ. Тиимэһээ харюусалгамни бүри ехэ гэжэ ойлгоноб.

С.Старовойтов: Энэ дэмжэлгын хэмжээн сентябриин 9-дэ үнгэргэгдэхэ Арадай Хуралда һунгалтын дүнгүүдээр элирүүлэгдэхэ. “Буряадай команда” - та­най хубиин түсэл, та ударидаг­шань болонот.

А.Цыденов: Тиимэ. Иихэдээ ганса өөрынгөө бэшэ, бүхы коман­дынгаа ажал хэрэгүүдэй түлөө ха­рюусалга даажа абаһанаа һайн ойл­гоноб. Ганса хүн ехые абараахагүй гэдэг гүб даа. Юумэ туйлаха гэбэл, хамтаран хүдэлхэ хэрэгтэй. Алтан­шье тархитай һаа, хамагые шиид­хэжэ шадахагүйш. Тиимэһээ адли һаналтай гү, али нэгэ харгытай хүнүүдтэй хамтаран хүдэлхэ шухала.

С.Старовойтов: Таниие томил­ходоо, юрэнхылэгшэ юун гэжэ захяаб?

А.Цыденов: Нёдондо август һарада, һунгалтын урда тээ ерэхэдээ хэлэһэн үгэнүүдынь ехээр хадууг­даа. Һөөргөө ниидэхэеэ самолёдто һуухынгаа урдахана иигэжэ захяа һэн: “Алексей, эндэшни бэрхэтэйшэг, зүгөөр зониинь һайн. Этигэл най­далыень бү мэхэлээрэй”. Тиин эдэ үгэнүүдыень өөрөө өөртөө ходо даб­тажа байдагби: “... Һайн зон, этигэл найдалыень лэ бү мэхэлжэрхи”.

Дыжид МАРХАДАЕВА буряадшалба