​Үлзы нютагаа суурхуулхаяа, урдын буянгаар түрэһэн хүн

Гэр бүлын архивһаа гэрэл зураг

Хүн бүхэн энэ алтан дэлхэй дээрэ ажамидаржа ябахадаа, Эхэ орондоо, түрэл нютагтаа, арад зондоо туhатай ябаха гэжэ оролдодог. Манай үсөөн тоото буряад арадта урдаа хараха, залиршагүй одон мэтэ яларжа, Буряад нютагаа суурхуулhан, суурхуулжа ябаhан хүнүүд олон. Нютагтаа мэдээжэ, арад зондоо хүндэтэй Чимит­цыренов Цыренжаб Ширеторович тэдэнэй нэгэниинь болоно гэхэдэ алдуугүй.

Хүн болохо багаhаа…

Минии нагаса Чимитцыренов Цыренжаб Ширеторович 1948 ондо июлиин 16-да юрын ажалша малша Ламажап Цыренович Дулгар Эметхеновна хоёрой бүлэдэ гурбадахи үхибүүн боложо түрэhэн намтар­тай. Дайн дажарай хойнохи хүшэр жэлнүүдтэ түрэhэн хадаа элдэб юумэ яhала үзэhэн юм. Табатайхан байхадаа, хайрата абаяа гээжэ, Бу­янто Ширеторович Екатерина Ши­реторовна хоёр аха, эгэшэеэ дахажа, ажал хэжэ, хубсаhа хунарайнгаа, ном сударайнгаа алта мүнгэ өөрөө оложо эхилhэн. Аха эгэшэ хоёрhоо дутуугүй ажал хэжэ, Цэдэнжэб, Цы­бикжап дүүнэрээ хойноо дахуулжа, эжын тулга түшэг болохо гэжэ ехэ­тэ оролдодог бэлэй.1955 ондо Хон­хинын эхин hургуулиин богоhо ал­хажа, эрхим багшанарай дали доро абтажа, ехэ шударгыгаар, оролдосо, эрмэлзэл ехэтэйгээр эрдэм номоо шудалжа эхилээ hэн. Һүүлээрнь 1965 ондо Бархан нютагта дунда hургуули нээгдэжэ, түрүүшын даль­бараануудай тоодо орожо, наhанай үргэн харгыда гараа бэлэй. Бүри жааханhаа минии нагаса эрхим, та­лаан бэлигтэй, дүй дүршэлтэй мэдэ­эжэ багшанарай дали доро эрдэм номдо hуража байха үедөө багшын мэргэжэлдэ ехэтэ дурлажа, багша болохоб гэжэ hанадаг hэн.

Эрхим хүндэтэй, бэлиг ехэтэй хүтэлбэрилэгшэ

Түрэл hургуулидаа технологи­ин багшаар ажаллажа байха үедөө Сэрэгэй албанда татагдажа, «стар­ший сержант» гэhэн нэрэ зэргэтэй нютагаа бусаhан юм. Эрхим бэрхээр албаяа дүүргэжэ ерээд, түрэл Ле­нинэй нэрэмжэтэ колхозой комсо­мольско организациин секретаряар, hүүлээрнь комсомолой путёвкоор түрэл hургуулидаа сэрэгэй эхин бэлэдхэлгын багшаар эльгээгдэhэн байна. Эгээл энэ үеhөө ажалайнь баян намтар эхилээ гэхэдэ алдуугүй.

«Һанаhандаа хүрэжэ, hарбайhанаа абаха» гэhэн мэргэн үгэ нагаса­дамни хабаатай гэжэ hананаб. 1979 ондо Буряад АССР-эй Эрдэм ухаа­най министерство 31 наhатай за­луухан хүбүүнэй ажалша, орол­досо ехэтэй, урагшаа hанаатай, үнэн сэхэ, онсо журамтайень мэ­дэжэ, Барханай hургуулиин тол­гойлогшоор томилоо юм. Толгой­логшын тушаалда байха үедөө Буряадай гүрэнэй багшанарай дэ­эдэ hургуулида түүхын hалбари дүүргэжэ, түүхын хэшээлнүүдые заажа эхилээ бэлэй. Цыренжаб Ширеторович ударидагшын, багшын тушаалда ажаллахадаа, hургуулиин ажабайдал hонирхолтой болгохо, ерээдүйн халааниие дүрбэн тэгшэ­эр хүмүүжүүлхэ гэжэ ехэтэ оролдо­дог байгаа. Ударидагшын тушаалда ябахадаа, колхозой дарга Цыренов Владимир Дармаевичтай эб хамта ажаллажа, шэнэ спортын байшан, машина-тракторай байра, түхэреэн жэлдэ хүдэлхэ теплицэ, хүүгэдэй сэсэрлиг гэхэ мэтые ашаглалга­да оруулжа, hургуулиин ажабай­далда яhала ехэ олон шэнэ юумэ нэбтэрүүлһэн юм. Энэ ехэ харюу­салгата тушаал даажа ябахадаа, үхибүүн бүхэнэй зүрхэ сэдьхэлдэ онсо түлхюур оложо, түрэлхидтэйнь урин хандасатайгаар хөөрэлдэжэ, коллектив соогоо аятай зохид бай­дал тогтоожо шадаха онсо бэлиг­тэй хүтэлбэрилэгшэ байhан юм. Богонихон саг соо ударидажа ябаhан hургуулияа Буряад орон, аймаг до­тороо суутай болгожо шадаhан юм.

Аалин даруу зантай, хурса бо­долтой, ажалай жолоо шангаар барижа шадахыень сэгнэжэ, ню­тагайхидынь 1990 ондо hомоной түрүүлэгшээр hунгаа бэлэй. Тэрэ хүндэ жэлнүүдтэ Цыренжаб Шире­торович нютагайнгаа хүгжэлтын орёо асуудалнуудые шиидхэжэ, зо­ной байдал hайжаруулха гэжэ ехэтэ оролдожо, тэрэ сагай эрилтын хэм­жээгээр нютагаархидтаяа эб хамта ажаллажа, тэдэнээ зүбөөр ударида­жа ябаhан габьяатай. Энэ тушаалда ажаллаха үедөө нютагтаа олонии­тын ехэ ажал ябуулжа, аймаг дото­роо нэн түрүүн ветерануудай Совет, эхэнэрнүүдэй совет, ТОС-уудые бай­гуулаа. Мүнөө hомоной залуу уда­ридагша Шагшаев Баяр Михайлович энэ эхилhэн ажалыень амжалтатай­гаар үргэлжэлүүлжэ, нютагаа суур­хуулжа байнхай.

Арадайнгаа алтан түүхын абдарые арад зондоо дамжуулагша

Чимитцыренов Цыренжаб Шире­торович 1992 ондо hургуулияа бу­сажа, хэшээл заахаhаа гадуур, Бар­ханайнгаа түүхын, нютаг ороноо шэнжэлэлгын музейн ударидагша­ар ажаллажа эхилээ бэлэй. Багшана­рай, hурагшадай, нютагаархидай ха­баадалгатайгаар музей hэргээлгын ехэтэ ажал ябуулагдажа, баргажан буряадууд тухай түүхын матери­алнууд, hонирхолтой 2500 гаран урданай ба мүнөө сагай экспонадууд суглуулагдаа. 1996 ондо Цыренжаб Ширеторовичэй үүсхэлээр, багша­нарай коллективэй дэмжэлгээр, музейн байгуулагдаhаар, 40 жэлэй ойдо зорюулагдажа, музейн үндэhэ hуури табигша Г-Д.Э.Дамбаевай нэрэ олгогдоо бэлэй. Мүнөө Бархан нютагаймнай Г-Д.Э. Дамбаевай нэ­рэмжэтэ арадай музейдэ гансашье аймагайхидhаа гадна, хари гүрэнhөө ерэhэн айлшад, аяншалагшад оро­жо, музейн баян дансануудаар hонирхон, баяраа мэдүүлжэ ошодог. Ударидагшын оролдолгоор музей соо этнографиин, түүхын, hомоной, колхозой, сэрэгэй ба соёл болон ис­кусствын 5 таhаг эмхидхэгдэнхэй.

Олон жэлэй хугасаа соо иимэ үрэ дүнтэйгөөр ажаллаhан, оролдосо­той, харюусалгатай, шадамар бэрхэ ударидагшын хүсэ шадалаар Барха­най арадай музей республикын эр­хим музейнүүдэй тоодо ороhониинь гайхалгүй.

Цыренжаб Ширеторович түрэл hургуулиингаа 100 жэлэй ойдо зорюулжа, «Барагханская средняя школа – лидер образования» гэhэн ном 2008 ондо, «Живая память по­колений» гэhэн хоёр ном Агууехэ Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 65-дахи, 70-дахи ойн баярнуудта зорюулан, хэблэлдэ гаргаа бэлэй. Энэ хоёр ном соогоо Агууехэ дайн­да мордоhон, дайнhаа бусаагүй, ню­тагтаа ажаhуужа байhан дайнай ба ара талын ветеранууд тухай тон дүүрэнээр, эли тодоор бэшэ­жэ, нютагай, аймагай, республикын ажаhуугшадай, засаг зургаанай үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө. 47 жэл соо аймагайнгаа «Огни Курумкана» сониной штатна бэшэ корреспон­дентээр ажаллажа, залуушуулые хүмүүжүүлгэ, дайнай болон ара талын ветерануудай ажаябуулга, нютагайнгаа, аймагайнгаа социаль­на-экономическа хүгжэлтэ, тоонто нютагайнгаа арад зон ба түүхэ тухай hонин статьянуудые хэблэжэ бай­даг. 2015 ондо нагасымни ехэ эдэбхи үүсхэлээр, Бархан нютагта Илалтын 70 жэлэй ойдо зорюулагдаhан, дайн­да унаhан сэрэгшэдэй нэрэнүүдые мүнхэлүүлхэ гэhэн түсэбтэйгөөр мемориальна комплекс бариг­даа, Алдар солын аллей нээгдээ, Элhэн нютагта хүшөө һэльбэн шэ­нэлэлгэдэ ороо. Олон жэлэй хугасаа соо бэдэрэлгын, шэнжэлэлгын аргагүй ехэ ажалай ашаар, Агууехэ дайнда hураггүйгөөр үгы болоhон Бархан нютагай 52 сэрэгшэдэй унаhан, хүдөөлүүлэгдэhэн газарнууд олдогдоһониинь сэгнэшэгүй.

Арад зондоо аша габьяатай

Минии нагаса багахан Хонхино тоонто нютагайнгаа хүгжэлтэдэ ехэхэн лэ хубитаяа оруулhан. 2001 ондо Цыренжаб Ширеторовичэй үүсхэлээр, «Зориг» колхозой 70 жэ­лэй ойдо зорюулагдаhан «День ма­лого села Хонхино» гэhэн hайндэр түрүүшынхиеэ үнгэргэгдэжэ, мүнөө заншалта болонхой. Энэ хэмжээ ябуулгын ашаар Хонхино нютаг­та ехэ hэргэлгын ажал бүтээгдээ: хүдөөгэй соёлой байшан, номой сан, фельдшерскэ-акушерскэ пункт заhабарилгада ороо, стадион ба­ригдаа, үйлсэнүүд hэргээгдээ. Энэнь хонхинойхидто ёhотойл бэлэг бо­лоо бэлэй. Мүнөө үедэ түрэл тоонто Хонхино нютагайнгаа түүхэ, арад зон тухай номоо хэблэлдэ бэлдэжэ байнхай. Хүйhөөрөө холбоотой то­онто нютагайнгаа хүгжэлтөөр, бай­ра байдалаар мүнөөшье hанаата боложо байhан иимэ зоноор одоол омогорхомоор лэ!

Мүнөө нагасамни үндэр 70 наhанай дабаанда хүрэбэшье, оло­ниитын ажаябуулгада, нютаг ну­гынгаа ажабайдалда хабаадажа, ургажа ябаа залуу үетэнэй ёhо заншалаа, түүхэеэ, уг гарбалаа мэ­дэжэ, нютагайнгаа аха захатаниие танижа, хүндэлжэ ябахын талаар хүмүүжүүлгын ажал ябуулhаар зан­даа. Энэ бүхы ажалдаа тон харюусал­гатайгаар, үрэ дүнтэйгөөр, элэшэгүй эрмэлзэлтэйгээр ажаллаhанайнгаа түлөө Буряад Уласай, Россиин олон тоото хүндэлэлэй грамотануудаар, медальнуудаар шагнагданхай. «От­личник народного просвещения», «Заслуженный работник народного образования РБ», «Ветеран труда», «Лучшие люди Баргузинской доли­ны» гэhэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэhэн юм. 2018 ондо «Трудо­вая доблесть» гэhэн орденоор, Бүхэроссиин ветерануудай хоро­оной президиумhээ «Хүндэлэлэй тэмдэг» гэhэн медаляар шагнагдаа.

Yнэр баян, үлзы хэшэгтэй гэр бүлэ

Онсо журамтай, олон үгэ зугаагүй, сагаан сэдьхэлтэй, урагшаа hанаатай, зөөлэн харасатай нага­самни олон бүлэнүүдтэ жэшээ боло­моор аба, нагаса баабай, хүгшэн аба гэжэ hанадагби. Наhанайнгаа нүхэр Сурена Санжиевнатаяа суг хамта олон жэлдэ багшаар ажаллажа, 46 жэл соо аятай зохидоор ажабайда­лаа зохёожо, 5 үхибүүдые үргэжэ, дээдэ мэргэжэл үгэжэ, 11 аша зээнэ­рэйнгээ дулаахан дүхэриг соо жар­гажа, түрэл тоонто Бархан нютагтаа ан бун ажаhууна.

Людмила ЖИГЖИТОВА