​Хүһөө шулуун булашанууд (курганы-керексуры)

selorodnoe.ru сайтһаа гэрэл зураг

Шэбэртэ…

Хэн иигэжэ нэрлээб, бү мэдэ.

Шэбэр шугыгаар сэлеэн соогоо алдаршаа.

“Сэнгэгты!” – гээд, Улаан-Хада

Шэдэлнэ хормой дороһоо аршаан.

Хүһөө шулуун буусанууд –

Юһэн бууса оройдоо.

Хүдөө таламни үзэсхэлэн боложо обхойлдоо.

Хуннуудай үеһөө һуудаг юм гү эндэ,

Хүхэ монголойнь бууса юм гү, бү мэдэ.

(Дондок Улзытуев)

Буурал Буряадтамнай суута ирагуу найрагшадаараа, уран зохёолшодоороо, гүрэн түрын үндэр шагналнуудта хүртэһэн ажалша бэрхэ малшадаараа, хонишодоороо, баатар сэрэгшэдээрээ суурхаһан Шэбэртэ гэжэ нютаг бултанда мэдээжэ ааб даа. Тиигэбэшье энэл нютагай дэ­бисхэртэ түүхэдэ мэдэгдээгүй галаб сагай урдын арад зон ажаһууһан юм гэжэ хүнүүд мэдэдэггүй.

Эпиграф болгожо, энэ ню­тагай суута ирагуу найрагша Дондок Улзытуевай мэдээжэ шүлэгэй ирагуу мүрнүүдые дурадхабаб. «Хүһөө шулу­ун буусанууд – юһэн бууса оройдоо… Хуннуудай үеһөө һуудаг юм гү эндэ, хүхэ монголойнь бууса юм гү, бү мэдэ», - гэжэ 2100-гаад жэ­лэй саада тээ эндэ ажаһууһан мэдэгдээгүй арадуудай юһэн байра гү, али булашые шүлэглэн домоглоһон байна.

Мэдээжэ ирагуу най­рагша, хизаар оронойнгоо түүхые шэнжэлэгшэ Басаа Валера бага наһандаа хараһан үзэһэнөө: «Үхибүүн ябахадаа, бидэ олоороо тэдэ томо сагаан шулууну­уд дээгүүр гүйлдэжэ, хор­годолсожо наададаг һэмди. Тэдэ түхэреэн шулуунууд диаметрээрээ 15 метр бай­гаал байха. Тэрээнһээ бага­ханшье шулуунууд байха, тиибэшье баһал ехэнүүд, гараар хүдэлгэхэ аргагүй һэн. Обоологдоһон шулу­унуудай үндэрынь метр хахадһаа эхилээд, үшөөшье үндэрнүүд бэлэй”, - гэжэ багадаа хараһанаа иигэжэ дурсана. Иимэ шулуун хүһөөнүүдые археологида “курганы-керексуры” гэдэг. Тэрэ үеын зон угайнгаа уда­ридагшадые, солото баатар мэргэшүүлээ хүдөөллэхэдөө, иимэ шулуун хүһөөнүүдые бодходог байһан (Бэлигто Базаров).

Эдэ хүһөө шулуунууд хуннуудай урда тээ, манай ээрын урдахи XIII-VIII зуун жэлнүүдтэ бодхоогдоһон гэжэ эрдэмтэд тоолодог. Нүүдэл ажабайдалтай эдэ арадууд Баруун тээһээ, Тянь-Шань шадарһаа, Казахһаа, Алтайһаа элдин тала дайда бэдэржэ ерэһэн. Тиигээд эндэхи зонтой худ­харжа, хуннуудтай шуһа холиһон ха (Прокопий Ко­новалов).

Валерын гэрһээ холо бэ­шэхэнэ, голой нүгөө эрье­дэ үшөө нэгэ хүһөө шулуу­нуудай байра байгаа. Тэрэ үедэ тэндэхи шулуунуудые Заган дабаанһаа Улаан-Үдэ-Бэшүүр харгы шэнээр тата­хадаа, барилгашад хэрэглэжэ эхилээ. Энэ шэнэ харгын на­магтай газараар татагдаһан хада, ехэ шулуунууд хэрэг­тэй байгаа. Тиимэһээ тэдэ эдэ шулуунуудые доронь дэбдижэ үгөөд, дээрэһээнь модо дэлгэжэ, жэжэ шулуу, элһэ шоройгоор хушадаг байгаа.

Үшөө тиихэдэ «Бичур­ский» совхозой түб болохо Шэбэртэдэ машинна-трак­торна мастерскойнуудые (МТМ) барихадаа, тэдэ шу­луунуудые бултыень тооной хэрэглэһэн байна.

- Оюутан байхадаа, ню­тагаа ерээд, тэрээгүүр яба­хадаа, барилгашадай малта­жа, гаргажа шадаагүй хүһөө шулуунуудые харадаг һэм. Хэр гүнзэгы соо һуудаг юм ааб гэжэ һонирхоод, мал­тажа үзэбэб. Һонин гэхэдэ, тэндэмнай миин шулууну­уд бэшэ, няд гэтэр баряа­тай шулуун хана байба. Эдэ шулуунууд миин лэ бороор бэшэ, ондоохон холисоор бэхилэгдэһэн байгаал хаш. Юушье малтаха ехэ техни­кэтэй барилгашад, харгы­шад бэлэн шулуу абангүй яаха һэм. Энэ хана хойноһоо урагшаа шэглүүлэгдэһэн байгаа. Саашань малтангүй, һөөргэнь хушаад орхибоб. Энэ хана тухай намһаа ондоо хүн мэдэнэгүй, - гэжэ Басаа Валера саашань хөөрэнэ.

Жараад жэлэй үнгэрһэн хойно, 2018 оной июниин 17-до Басаа Валера тэрэ ха­ные олохо зорилготойго­ор Шэбэртэеэ ерээд, хойто үдэрынь Шэбэртын сомон дарга Цырен-Дондок Цыды­пович Шоймполовтой тэрэ газараа ошожо олоо. Тэрэл зандаа шулуун байба. Хэн­шье малтахаа зүрхэлөөгүй.

Энэ газар хубиин ол­зын хэрэг эрхилэгшэ Баир Фёдорович Бадмаевта үгтэһэн байна. Тэрэ модо хюрөөдэхэ пилорама таби­хаяа хорёогой баханануудые һуулгажархиһан байба. Теэд тэрэ өөрөө үгы байжа, тэдэ­нэр уулзаагүй.

Басаа Валера Цырен-Дон­док Цыдыповичтай үшөө нэгэ хэһэг хүһөө шулууну­удые олоо. Тэрэнь Юрий Гагаринай нэрэмжэтэ гу­дамжаар оршодог уһанай бүлүүрэй болон зайн га­лай подстанциин хажууда, 5-дахи гэрэй урдахи газар болоно. Тэрэ гэртэ Влади­мир Бушмелёв ажаһууна. Набтаршаг добо дээрэ баһал газар руу орошонхой хэды шулуун үлэнхэй.

Сэжэдма Насыковнагай хөөрөөгөөр, Баябгай, Насак­хайтанай дүхүү үшөө нэгэ газарта ошоһониинь, эндэ түймэр болоһон байжа, хар­шань хаалгаатай, хүн үгы байба.

Нютагайнгаа аха заха­тан: 88 наһатай Няндаг Но­могонович, Вера Дугаровна, Галина Цырентаровна, Сэ­жэдма Насыковна гэгшэдэ­эр Басаа Валера нам һуужа, ехэ хөөрөө дэлгэхэдээ, баһал хүһөө шулуунууд тухай хөөрэлдөө. Аха захатан тэ­рэниие өөрөө шулуунуудые малтахыень огтолон хорёо. Юундэб гэхэдэ, эдэ шулуу­нуудай дэргэдэ баригдаһан гурбан гэр түймэртэ аб­таа. Мүн баһа энээгүүр дүтэ түрэһэн үхибүүд толгойгоо муудадаг, ухаагаа һамуурдаг болон түрэлхидыньшье эртэ наһа барашадаг гэжэ ойлгу­улаа. Өөртэеэ болоһон нэгэ ушар Няндаг абгай хөөрэжэ үгөө.

Тэрэ үедэ Шэбэртын түглын хажууда Жигмидэй Ханда абгайтан - Цырен-Дондок Хамаевай болон Цы­рен, Виктор Хандаевуудай түрэһэн эсэгэ ажаһуудаг байгаа. Барилгын үедэ Хан­да абгайе тэдэ шулуунуудые зөөлсэхыень албадаһан бай­гаа. Ханда абгай тэрэ үедэ шэлдэг залуу ябаһан Нян­дагые туһалалсахыень ду­радхаа. Няндагай малтажа байтар, үхэһэн хүнүүдэй мо­жын сэмгэнүүд гарашоо. Ти­имэ юумэ хараһан хүбүүн гэдэргээшье харангүй арилаа бэд даа. Иимэшүү ушарнууд яһала болодог байгаал хаш, теэд хөөрэхэ хүнүүд мүнөө үгыл даа.

Басаа Валера саадын юу­мэндэ этигэдэгшьегүй һаа, аха захатанай хэлэһые тог­тоожо, өөрөө малтангүй, тэмдэглээд орхёо. Архео­логууд шэнжэлнэ ааб даа, шэнжэлээшьегүй һаа, тэм­дэглэжэ абанад бэзэ.

Улаан-Үдэеэ ерээд, архе­ологиин ветеран Прокопий Коноваловтай уулзажа хөөрэлдэхэдөө, нютагаархи­дайнгаа хөөрөөе дамжуулба. Прокопий Батюрович баһал һэргылээд, мүнөө сагай ма­териалистическа эрдэмдэ олон юрэ бусын юумэнүүд ойлгосогүй юм гэжэ хэлэхэ­дээ, оршон тойронхи байгаалитаяа холбоо барисаатай байһан уряа урдын бөөнэр манай ойлгохогүй хүсэ ехэ­тэй эди шэдитэй байжа бо­лоо. Тэрэнь он жэлнүүдэй гүн сооһоо гаражашье магад. Яажа мэдэхэбши гэжэ дахин һэргылээ.

Тойроод байһан эхэ бай­гаалимнай үшөө ямар нюу­сануудые хадагалжа байдаг юм, хэн мэдэбэ.