​​Одмандахын одото зам

Монгол сайхан орон ажалаар ошоходоо, Монголдо байдаг буряад зоноор уулзажа, хэжэ ябаһан ажал хэрэгээрнь һонирхожо, тэдэнэй соёл заншал, һүбэлгэн ухаан, шанга эрмэлзэл мэдэржэ, гайхан бахархан байгаа бэлэйб. Тэдэнэй нэгэн Мягмарсүрэнэй Одмандах тухай энэ хөөрөөн.

Одмандахай үндэр аба Мүнхэжөөн гэжэ хүн үншэржэ үлэхэдөө, Агын Бооржо талаар баян айлай мал хара­жа үндыгөө. Тэрэ баянай басагантай гэр бүлэ болоһон гэхэ. Тэрэ баялиг дээрэнь үшөө ехэ нэмэри хэжэ, ажаһуужа байтарынь, зүблэлтэ засагай хүрэжэ ерэхэдэ, хилэ гараха баатай болоо гэлтэй. Одмандах хадаа энэ хүнэй та­бадахи үе болоно.

Эрдэм ухаа шэнжэлэгшэ

Монгол ороной Дорнод айма­гай Сагаан Обоо сомондо Одмандах хүбүүн үндыгөө. Дээдэ мэргэжэлтэй болоһоор, эрдэм шэнжэлгын ажал эрхилдэг. Монгол Уласай болбосоро­лой ехэ һургуулида журналистикын отделенидэ багшална. Эрдэм ухаа­най кандидадай нэрэ зэргэ хамгаалжа, доцент болонхой, энэ ажалдаа хорёод жэл ажаллана. Дээдэ мэргэ­жэлтэй болоһоор, нютагаа бусажа, Дорнодой дээдэ һургуулида захи­рал-ректорээр ажаллаһан юм.

М.Одмандах болбол буряад - мон­голшуудай ажаһуудалда хабаатай асуудалнуудаар ехэтэ һонирхожо, эрдэмэй шэнжэлэлгэ хэжэ, номуудые хэблэнэ. Харин һүүлэй үедэ буряад арадай хүдөө байдалай ажаһуудал тухай уран зохёолшодой зураглан бэшэһэн бүтээлнүүдые шэнжэлнэ.

- Сэнгын Эрдэниин “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ ном соо Буряадай урдын сагай байдал зураглаатай. Монголой уран зохёолнуудта ехэ һайнаар харуулһан байна. Батын Нямаа зохёолшын, «Арамдалынхан» гэжэ туужа ба хори буряадуудай хайшан гэжэ нүүһэн тухай гээд бо­лон олон уран зохёолшодой ажал­нууд бии. Сагаан Обоодомнай бүхэли наһандаа жолоошон ябаһан Баатар Ёндон ахатан “Хуби заяанай ургы” гэжэ ном бэшээ, тэрээн соонь буря­ад арадай хуби заяан дэлгэрэнгыгэ­эр зураглагданхай, - гэжэ Одмандах хөөрэнэ.

Буряад шудалалай академи байгуулаа

Иимэ үйлэ хэрэг һанамжалһаар ябатараа, Улаан-Баатарта Баатар­цогтын Шэрнэн гэжэ хүнтэй ушарһан юм. Хоюулаа хөөрэлдэһөөр, нэгэ һанал бодолтой байһанаа мэдэржэ, суг хамта ажал эхилһэн байна. Ти­игэжэ 2008 ондо Буряад шудала­лай академи байгуулагдаба. Иимэ ниитын эмхи буряадай түүхэ, угсаа гарбал, археологи, хэлэ бэшэг, соёл, тамир болон хэдэн шэглэлээр ажал ябуулагдажа эхилээ һэн.

- Гурбан гүрэн тараад байһан бу­ряадууд хилэ газараараа нэгэдэхэ аргагүй хадаа соёл, эрдэм шэнжэ­лэлгээрээ нэгэдэхэ аргатай байнаб­ди. Тиигэжэл соёлой, эрдэм шэн­жэлгын ажал суг хамта ябуулхада, урагшатайшье болоо, - гэжэ Одман­дах мэдүүлнэ.

Энэ академидэ буряадай ажаһуудал, эрдэм болон соёл болбосо­ролдо хабаатай эрдэм шэнжэлэлгын ажал ябуулдаг эрдэмтэд нэгэдэнхэй. Өөһэдынгөө эрдэмтэдые дэмжэ­жэ, хари гүрэнэй эрдэмтэдтэй хани барисаа байгуулна. Монголой, Бу­ряадай, Үбэр Монголой эрдэмтэд Америкэ, Австрали руу эрдэм шэнжэ­лэлгын ажалнуудые ябуулна. Тэндэ болоһон хуралдаануудта эдэбхитэй хабаадажа, өөһэдын ажалнуудай ном хэблэдэг байха юм. Олон уласуудай эрдэмтэдэй хабаадалгатай хуралдаа 4-дэхиеэ үнгэргөөд байна.

Мүнөө жэл Буряад шудала­лай академи 10 жэлэйнгээ ойн баяр тэмдэглэнэ. Байгша оной 9 дүгээр һарын 21-дэ энэ ба­ярта ушараар ехэ хуралдаан үнгэрхэ юм.

Гэхэ зуура, анхан буряадайнгаа ажаһууһан газар дэбисхэрээр хэдэн дахин шэнжэлэлгын аяншалгануудые эмхидхэжэ, эрдэмэй ажалаа үргэдхэдэг байна.

Буряадаа нэгэдүүлхэ хүсэлтэй

Монголой буряадуудай ажаһуудал адаглажа, нэгэдэл хэрэгтэй гэһэн һанамжа түрэһэн юм. Юундэб гэхэдэ, Монгол Уласта ажаһуудаг буряадууд юу хэнэб гэһэн һонин мэдээсэл олон зондо дуулдангүй үнгэршэдэг байба. Барилдаашад, һур харбаашад өөһэдөөл суглараад лэ, урилдаад дүүрэшэхэ, дуу, хатар нааданай ха­ралганууд баһал амяараа, эрдэмтэд­шье өөрынгөө тогоон соо бусалаад лэ байха.

- Монголдо ажаһуудаг буряадуу­дай нэгэдэлнүүд бии, үсөөхэниинь лэ ажалладаг. Бэлигсайхан ахатанай эрхилдэг Буряад үбэ соёл хүгжөөхэ сан “Алтарганын” нааданда ехэ бэ­лэдхэлэй ажал ябуулдаг. Ахатамнай Буряадайнгаа түлөө хүсэ шадалаа гамнангүй ажалладаг. “Амин тоонто” гэһэн залуушуулай нэгэдэл бии. Ха­рин бултыемнай нэгэдүүлжэ, уласай гүрэн түрын бодолгын анхаралда оруулха ажал хэрэгтэй, - гэжэ Одман­дах тэмдэглэнэ.

Ямар нэгэ хэрэгэй гарахада, со­ёлой, тамирай гү, али эрдэмэй шэглэлээр гүрэнэй талаһаа дэмжэлтэ хэрэгтэй болоходо, хүн бүхэн амяараа засаг түрэ руу хандажа байха­дань, бэлэн бэшэ. Харин Монголдо ажаһуудаг буряадуудай түбэй зүгһөө хандалга хэжэ, мэдүүлгэ, гуйлташье барижа байхада, һүр һүлдэшье ехэ, анхаралшье үндэр ха юм даа.

Улаан-Баатарта буряад-мон­голшуудай 7 нэгэдэл байгаа, тэдэ­нэй 5-иинь нэгэдэжэ, шэнэ холбоо байгуулба. Холбооной һүлдэ тэм­дэг дээрэ Буха ноён баабай, Гутаар загаһан, Алтаргана сэсэг, Хун шубуун болон Шоно гээд бүхы Буряадай са­хижа мүргэн ябаа һүлдэ сахюусад зураатай. Буряадай холбоониие Монголой буряадуудай ахамад, нэрэ түрэтэй, эрхим хүндэтэй Цэдэндам­бын Балдан Доржо ахатан түрүүлжэ, тэригүүнээр томилогдоо, Одмандах энэ холбооной дид - юрэнхылэгшэнь болонхой. Манай сониндо зургаа һарын нэгэ дугаарта Балдан Доржо ахатан тухай бэшэгдээ һэн. Гэбэшье, энэ хүн тухай нэгэ хэды үгөөр дахин һануулхада, үлүү болохогүй.

- “Алтаргана” наадан хадаа Хэнтэй аймагта мүндэлэн бии болоо гэжэ эли. Анхан буряад дуунуудай харал­ган байһаар урган һалбараад, уласхо­орондын хэмжээндэ эмхидхэгдэдэг болоо. “Алтаргана” наада эмхидхэхэ гэжэ үүсхэлээр патент үнэмшэлгэ абахын тула ехэ ябуулга Цэдэндам­бын Балдан Доржо ахатан ябуулжа, энэ ехэ нааданай эхи табиһан хүн гэ­эшэ, - гэжэ Одмандах хөөрэнэ.

Хоёр жэл болоод лэ, дүрбэн газар дэбисхэрээр дамжуулагдажа байхадаа, арбан жэл болоод лэ, эрьен бу­сажа ерэхэдэнь, “Алтаргана” юун гээшэб гэжэ мэдэхэгүй залуушуул урган хүмүүжүүлэгдэнэ гэжэ Монголдо ажаһуудаг буряадууд тоолоно. Юун­дэб гэхэдэ, Ород гүрэнэй Улаан-Үдэ, Эрхүү, Шэтэ хотонуудта үнгэрһэн нааданда юрын буряадууд ошохо аргагүй болошоно. Тиимэһээ Мон­голой буряадууд “Алтарганын” эхи табигшад хадаа нэгэ алгадаад, Мон­голой хүдөө байдалда эмхидхэжэ байхыень дурадхал оруулаа бэлэй. Теэд энэ һанамжань хүсэд хараада абтагдаагүй. Удаадахи “Алтаргана” Үбэр Байгалай хизаарай дэбисхэр дээрэ үнгэрхэ гээд шиидхэгдээ.

Нэмэжэ хэлэхэдэ, энэ холбооной ажалда үндэр наһатайшуулшье, эдир залуушуулшье нэгэдүүлэгдэнхэй, тэ­рэнэй Зүблэлдэ Монголдо ажаһуудаг 27 түрүү хүн, ажал хэрэгээрээ соло сууда гараһан эрхимэй эрхимүүд ажал хүтэлбэрилнэ.

Ажалша баатарнуудта алдар соло

Мүн лэ Дорнод аймагайнгаа ажал­ша бүхэриг арад зон, ажалай баатарнууд тухай ном хэблэлдэ бэлдээд, энэ жэлэй зургаа һарын эхеэр нютаг дээрээ танилсуулгын баяр эмхидхээ. Эрдэм шэнжэлэлгын болон буряад арад зоноо алдаршуулха үүргэтэй иимэ ажал Одмандах багша ябуулна.

- Манай Дорнод аймагһаа 13 ажа­лай баатар гараһан байна. Ажалша бүхэриг арад зомнай үнэн сэхэ ажалаа­раа гүрэнэй талаар тэмдэглүүлэгдэһэн байна. Ганса манай Сагаан Обооһоо 2 хүн Ажалай Алдар солото Баатарнууд болоо. Эдэ зон тухай бэшэжэ, түүхын хуудаһанда сараа үлээжэ, залуу һүрэгтэ жэшээтэ намтартайнь танилсуулха хүсэлтэйб, - гэжэ Одмандах хөөрэнэ.

Энэ удаа хүдэлмэриин баатар гэжэ нэрэ солодо хүртэһэн Сагаан Обоо ню­тагай алдарта баабай, талын хонишон байһан Раднын Сагаандамдин ахатан тухай ном бэшээ. Үшөө нүгөөдэнь гэ­хэдэ, анханай сагай 1968-1969 онуудта энэ үндэр нэрэ зэргэдэ хүртэһэн Бан­дын Цэрэндоржо ахатан тухай баһал бэшэгдэһэн.

Түүхын сагаан хуудаһа нээхэ

Хайшан гэжэ буряад зон хилэ да­бажа, хэдэн холо хизаарай зай дабажа, Монгол орон руу түбхинэһэн тухайнь Одмандах найман зонтой нэгэдэжэ, булта түүхын ном бэшэһэн байха юм. Октябриин Хубисхалай үедэ Монгол, Хитад руу гаража ерэһэн буряадуудай түүхэтэ ушарнууд ехэ һонин. Хилэһээ дүтэшэг Монголдо ажаһуудаг буряадууд ой модоор ажал хэхэ, үсөөн малтайшуулынь түбхинөө гэлтэй. Харин хэдэн мянгаад адуу мал, хони ямаагаа туужа, хилэ дабаһан Агын талын буряадууд малдаа бэлшээри бэдэржэ, тала сүлөө газар бэдэрһээр, Ородой хилэһээ ни­лээн холуур, Монголой гүн руу нүүжэ ябаа гэлтэй. Зүблэлтэ засагай Монгол орон руу хүрэжэ ерэхэдэ, Одмандахын үндэр баабайн Мүнхэжөөнэй одхон Жүгнээ хүбүүн хамтын коммуна руу 4 мянгаад хониёо тушаажа, хамтын ажал руу ороһон гэжэ түүхын дан­сануудта гэршэлээтэй. Мүнөө энэ хүнэймнай үри саданар Дорнод ай­магтаа суутай, бэрхэ тоотой зон.

Мягмарсүрэнэй Одмандах эрдэ­мэй доктор, дид профессор нэрэ зэргэтэй. Һур харбаанда ехэ дуратай. Һур харбаагаар Монгол Уласай спортын мастер солотой хүн юм.

М. Одмандах багшада ажалдань ехэ амжалта хүсөөд, гэр бүлэдөө ажа­на тэнюун ажаһуухыень хүсэнэбди!

М. Одмандахын гэр бүлын альбомһоо гэрэл зурагууд абтаба