Бүгэдэ буряадуудай “Алтаргана” наада наартай һайханаар бүтээгдээд, түүхын хуудаһан боложо ирагдаба. Түби дэлхэйгээр тарашаһан угсаата буряад арад зон Үбэр Монголһоо, Үбэр Байгалһаа, Монгол Уласһаа, Буряад Уласһаа, Эрхүү можын нютаг бүхэнһөө буряад арадай Ехэ нааданда зунай зулгы долоодохи һарада зорижо ерээ бэлэйбди. “Алтаргана” нааданай тэнгэри доро, аянга дуунай хүгжэм доро, Ангара мүрэнэй эрье дээрэ уулзажа, бүхэ барилдаашад, һур харбаашад, үльгэршэд, ирагуу найрагшад, дангинанар, арадай аман зохёолой абьяастан, уран гартан, шагай нааданай, һээр шаалгын бэрхэшүүл дүрбэн үдэрэй туршада танилсажа, нүхэсэжэ, тэмсэжэ, уулзажа баярлаа һэмди.
“Алтарганын” наадамай нээлтын эхилхээ байхада, жагсаалда гарахаа бэлдэжэ байһан бидэ олон, намилзаһан тугуудай һүр һүлдэ доро зогсонобди, таниһан таняашьегүй хүнүүд гэрэл зурагаа абалсана, зүрхөө хөөрэнхэйнүүд, жагсаалда алхалхаа бэлэн зогсонобди. Аха аймагай түлөөлэгшэ Мүнхэ-Жаргал Ошоровые хараад гоёшоогооб, саб сагаан дэгэлтэй, мүнгэн сагаан дэнзэтэй малгайтай, мүнгэн хутагаа, хэтэ сахюураа гурим ёһоорнь зүүнхэй, һайхан шарайтай манай Ага-Хангилай хүрьгэн юм даа. Хориин эрэшүүл хибсагар зангаар хүрхылдөөд, бибди гэһэн томоотойнууд, эрэ хүнэй һүлдэ бүһэ бүһэлэнхэй, мүнгэн хутагаа, хэтэ сахюураа зүүнхэй, улаан залаата малгайгаа хиисхүүлэнхэй, энэнь хадаа һүр һүлдэмни диилдэшэгүй бадаржа байна гэһэн удхатай, гоёжо үмдэһэн дэгэлнүүдынь ёһо заншалаараа жэншэдгүй нарин нягтаар оёотой гэжэ адагламаар. Хүхэ, сагаан, ногоон, улаан, ягаан элдэб янзын үнгын дэгэлтэй, ута уужа үмдэнхэй бэреэд, татааһатай яб-саб дэгэлнүүдтэй сэбэрхэнүүд басагад нугын гоё сэсэгүүд мэтэ нюдэ һаргама һайханаар харагдана.
Буряад Уласай туг доро һүр жабхаланта хүгжэм соогуур одоол алхалалдабабди. Буряад орон нютагыемнай магтаһан магтаалай үгэнүүд зэдэлнэ. Буряад ороноо түлөөлжэ ябанаб гэһэн мэдэрэл зүрхэ доһолгооно!
“Алтарганада” ерэһэн хүн бүхэнэй үрэ зүрхэндэ бидэ буряад улад зон гээшэбди гэһэн мэдэрэл улаан дүлэн шэнги соробхилжо байгаа һэн. “Мэндэ амар! Та хаанахинайбта? Ямар омогойбта? ” гэһэн асуудалнууд, танилсалгын хөөрэлдөөнүүд тойроод зэдэлжэ байгаа һэн. Уулзаһан хүнүүд буряад хөөрөөндөө урмашанхай, асуудал табихада, хүхюутэй дорюунаар харюусана, нюур шарайнуудынь баяраар толоржо, нюдэнүүдынь сог заляар ошотожо, хараһан үзэһэнөө гоёшоон хөөрэнэ. Эдэ хөөрөөнүүд таанадай анхаралда.
-Эрхүүгэй хүн зон “Алтарганада” ерэһэн айлшадаа сэдьхэлээ дэлгээн, хүндэмүүшэ буряад зан заншалаар угтажа абаа. Дэмбэрэлтэй гоё наадан боложо байна. Олон хүнүүдээр танилсаабди, бидэнэй хөөрэлдэхэ, һонирхохо, һанаһанаа хубаалдаха юумэн олдоод лэ байгаа. Дала гараад иимэ наада хаража байһандаа баяртайб. “Алтарганада” үндэһэн наадануудаа: шагай, һээр шаалга, шатар оруулһандань баярланаб. Бэеын тамирай хэрэгтэ наһаараа оролдооб, 35 жэл багшалааб, мүнөө шагай нааданда Ага тойрогоо түлөөлнэб. Сагай эрхээр, үйлын үреэр хэдэн гүрэнэй дэбисхэр дээрэ таһарһан буряадууд бэе бэеэ мэдэлсэжэ, нүхэсэжэ, зүрхөө хөөрэн хөөрэлдэжэ байхадамнай, баясамаар һайхан байна даа,- гээд Сахюурта нютагай ажалай ветеран Батоева Цындыма Батоевна хөөрэнэ.
Һур харбагшадай харбалга хаража байһан Доржиев Валерий Пурбуевич Цыбикжапов Вячеслав Балданович хоёртой уулзашабаб. Тэдэ хоёр мэргэдэй харбахые хаража, мүрысөөнэй ябаса адаглажа байгаа һэн. Минии асуудалнуудта богонихоноор харюусаба.
–“Алтаргана” наадан һайханаар боложо байна. Нээлтын баяр гоёор болоо. Тойроод баярай, уулзалгын, һайндэрэй оршон үзэгдэнэ. Наадан үндэр хэмжээндэ, эдэбхи үүсхэлтэйгээр, эмхитэйгээр бүтээхын тула эрхүүгэйхин тон ехэ оролдоо гээшэ. “Алтарганын” амин гол удха – буряадуудай сэдьхэлэй нэгэдэл, уулзалгын ехэ баяр мүн!
-Би Эрхүүгэй булагад яһатан болоноб. Ехэ шоно угайб. Хани нүхэрни Үльдэргын, дэлдэгэр галзууд омогой юм. “Алтаргана” наада 2008 онһоо алгасангүй харадагбди. “Буряадай нэгэ үдэр” урилдаа хараха дуратайбди. Мүнөө жэл Эрхүү можын арадай аман зохёолой “Эрмэлзэл”, “Худайн гол” бүлгэмүүдые һайхашаан хаража, эхэ нютагайнгаа аялга шагнажа, одоол уярааб даа, - гэжэ Иван Владимирович Танхаев баяраа хубаалдаба.
“Нангин бууса”- буряадуудай хубиингаа ажаһуудал болон ажахы эрхилэлгын эрхим жэшээнүүдые харалга, “Үльгэр, магтаал түүрээгшэдэй урилдаан”, “Эрхим богонихон найруулга элирүүлхэ мүрысөөн”, “Ирагуу найрагшадай” эрхимые элирүүлгэ – эдэ тэмсээнүүд Усть-Ордада болоо һэн.
Үльгэршэдэй, магтаал түүрээгшэдэй урилдаанай шүүгшэ, Россиин габьяата зүжэгшэн Нина Гармаевна Токуренова хөөрэбэ: “Мүнөөдэр 28 абьяас бэлигтэн Агаһаа, Үбэр Байгалһаа, Эрхүүһээ, Монголһоо, Үбэр Монголһоо ерээ. Усть-Ордын тойрогой һаруул гоё соёлой байшан соо хүн зон олоороо суглараа. Эрхүү нютагнай алдар суута үльгэршэдэй нангин тоонто нютаг гээшэ. Аргагүй гоёор, уянгатуулан үльгэр түүрээдэг бэрхэ залуушуул олон боложо байна. Хүн бүхэн үльгэр түүрээжэ шадахагүй, досооһоон ямар бэ даа зориг хүсэл байха ёһотой бшуу. Хаа-хаанагүй нютагуудһаа ерэһэн үльгэршэд бултадаа бэрхээр, хүнүүдэй уяртар дуулана. Эрхимэй эрхимүүдые нэрлэе, Аха аймагһаа Баторов Гуржаб, Агаһаа Болотов Эрдэм, Эрхүү можоһоо Дмитрий Ухнаев, Дабаева Баира, Цырендылыков Алексей, Архинчеев Александр гэгшэд.
-Соёл, уран зохёол, ирагуу найраг гээшэмнай сэдьхэл бодолоймнай үндэржэһэн хэмжээ, сэдьхэлэймнай хэды шэнээн эдеэшээд байһые харуулжа шадаха иимэл зүйл ха юм даа. Илангаяа залуу ургажа ябаһан улаан бургааһадай саашадаа ерээдүй сагта хүн шэнжэтэй, оюун сэдьхэлтэй, һайхан һанаатай, энэрхы налгай зантай хүмүүжэхын түлөө бидэ мүнөөдэр иимэ гоё “Алтаргана” наада бүтээжэ байна гээшэбди. Эхэ хэлээрээ уран шүлэг зохёодог ирагуу найрагшад олошоржо байна. Талаан бэлигтэй залуушуулай олошоржо байхадань, тон ехэ баярланаб. Бэрхэ-бэрхэ хүбүүд, басагад дороһоо урган бодожо байна. Элбэг Зандраев, Серафима Балданова, Жамийнжавай Баярмай гэгшэд илгаран түрүүлээ,- гэжэ буряад арадтаа мэдээжэ ирагуу найрагша, Ага тойрогһоо шэлэн шүүгшэ Баатар Шагдаров хэлэбэ.
Монгол Уласай Дорнод аймагай түлөөлэгшэ, “Баргын наадан”, “Алтан дүрөө” наадануудай эхи табин найруулагша, Монголой соёлой тэригүүн, дуу хүгжэм зохёогшо Сэндэртэй “Алтарганаар” уулзадагбди. Наһан соогоо соёлой ажалда зүрхэ сэдьхэлээ зорюулһан энэ хүнэй һанамжа ехэ сэнтэй гэжэ һананаб.
-Энээнһээ урагша арадай дуунай тэмсээндэ шэлэн шүүжэ ябадаг байгааб. Мүнөө энэ “Алтарганада” “Буряадай нэгэ үдэр” урилдаанда шүүгшэ болооб. Ямар һайхан зүжэглэмэл тоглолтонуудые хараа гээшэбиб! Ямар баян хэлэн гээшэб! Ямар гоё хубсаһан гээшэб! Ехэ баяртай байнаб. Олон бүлгэмүүдтэ эдир хүбүүд, басагад хабаадана. Эхэ хэлээрээ, нютагайнгаа аялгаар хөөрэнэ, дуулана. Энэ ехэ һайшаалтай. Хүн зон гэхэдээ – амитан, хөөрэлдөөн гэхэдээ - хүүр, зугаа гээд хэлэхэдэнь, ехэ һонин байгаа. Бидэ -талын буряадуудбди, эрхүү буряадууд - хадын зон байна. Тайзан дээрэ нютаг бүхэн, ондо ондоо зан заншалаа, ажабайдалаа, ажахыгаа, абари зангаа, ёһо заншалаа харуулна. Зарим тээ ондоошог байбашье, хуу ойлгосотой, һонирхолтой байгаа. Арадай аман үгын дээжые амтархан соносооб, ёохорой хатарай элдэб янзые харааб, олон мэдэхэгүй зүйлнүүдые мэдэхэ болооб,- гээд Сэндэр хөөрэнэ.
- Дангинанар тухай хөөрэхэ болоо һаа, үгэшье олдохогүй хадаа, сэбэр буряад хэлэн дээрэ гоёор, тодоор, уярма зохидхоноор өөр тухайгаа хөөрөөд, дуу дуулана, хатарна, гоёлой хубсаһа харуулна, хэн хэниинь булта бэрхэнүүд, илгажа хэнииень бэ даа шэлэхэ гайтай асуудал шүүгшэдтэ тудаа хадаа. Омогоо мэдэнэ, угайнгаа һарбаалжан тордиһогүй хэлэнэ. Арадай дуу хангюурдана, оршон сагай дуу дуулана. Сэбэр буряадаараа хэлэхэдэнь, арадай дуунай аянга өө-мөөгүй дуулахадань, нугалбарииень гаргахадань, зүрхэ сэдьхэлдээ уярааб даа. Ямар бэрхэ басагад гээшэб гэжэ магтанабди. Ага тойрогой басагад илгарма ондоонууд, яб-саб ябадалтай, илдам гоёор энеэбхилээд, тодо хурсаар харюусана, - гээд Монгол Уласай Дорнод аймагһаа ерэһэн Ширабнимбуугай Сэржэ-Мэдэг хэлэбэ.Буряад Уластаа, Монголдо алдар суутай болоһон “Мүнгэн хонхо” эдир дуушадай бүлгэм оршон сагай эстрадна дуунай тэмсээндэ түрүүлээд, лауреат болоо юм. Эрхүү хото ошоходоо, тэдэнээр суг хамта автобус соо ябаабди. “Мүнгэн хонхо” бүлгэмэй хүбүүд, басагад буряад дуунуудые гоёор дуулана, олон жэлэй саада тээ зохёогдоһон дуунуудые дуулахадань, би тон ехээр уярааб. Харгын холые ойлгоошьегүйбди. Өөһэд хоорондоо буряадаар хөөрэлдэнэ, хажуудаа ябаһан хүнүүдтэ туһалхые оролдоно, һургаали хүмүүжэл һайтай үхибүүд дороһоо ургажа байгаа байна. Иимэхэн үхибүүдэй дороһоо үндыжэ байхада, тон ехэ баясамаар байна.
-Дороһоо ургажа ябаһан эдиршүүлэй түлөө, эдэ улаан бургааһан хүүгэдэй түлөө бидэ булта энэ ажал хэнэбди. Буряад дуугаа, буряад хэлэеэ, буряад ёһо заншалаа, соёл урлагаа хүгжөөхэ хэрэгтэ оролдожо ябаһан бүгэдэндэ шэн сэдьхэлэй баяр хүргэнэб, - гээд Дорнод аймагай иргээнэй түлөөлэгшэ Намжилсүрэнгийн Хүрэлбаатар гуай хэлэбэ.Хитад Уласай Үбэр Монголой Шэнэхээнһээ ерэһэн Доржийн Нашан түлөөлэгшэтэй 2008 ондо танилсаа һэмди. Мүнөө энэ “Алтарганада” хани халуунаар уулзабабди. Үнинэй уулзаагүй түрэл садантаяа уулзаһан шэнги байгаа. Гэрэл зурагыень буулгажа абабаб. “Далитай үдэтэй жэгүүртэн” гэжэ буряад арадай дуу дуулаад, “Алтаргана” нааданай лауреат болоһоорнь амаршалааб.
Эрхүү можын Эхирэд-Булагад нютагай хори гушад угай Людмила Калиновна Александрова Николай хүбүүнтэеэ Хитад Уласһаа ерэһэн айлшадтай уулзажа байба. Айлшад дагуур яһатан, үмдэһэн хубсаһанайнь оёдол, хэлбэри, угалза, үнгэ будаг бидэнэй хубсаһанһаа ондоо. Дуугархыень шагнахада ойлгохоор бэшэ, хэлэниинь монголһоо ондоо шэнгеэр үзэгдөө бэлэй. Тиигэбэшье уриханаар энеэбхилээд, юушьеб даа өөһэдын хэлэн дээрэ хэлэхэдэнь, “Алтаргана” нааданда ерэһэндээ тэдэ баяртайнууд гэжэ ойлгообди. Уява, Хаяа, Ташур дагуурнуудтай буулгаһан гэрэл зурагуудые һонирхон хараарайгты.
Ташур дагуур бөө гээшэб гээд, дүрбэн мүр шүлэглэн хэлэхэдэнь, баярлаһанаа мэдүүлнэ гээшэ ха гэжэ тухайлааб. Буряад зоной нааданда ерээд һонирхожо ябахадань баярлааб.
Санкт-Петербургын гүрэнэй ехэ һургуулиин түүхын һалбариин багша, Эрхүү можын Харгана нютаг тоонтотой Апполон Алагуев сэбэр буряадаар хөөрэлдэнэ, тэрэ Хитад гүрэнөөр торгууд монголнуудай түүхэ шудалжа ябаһанаа ерээ юм. Апполон Алагуев, Айлтагүйн Нумаа абгай бидэ гурбан гурбан зүгһөө уулзаһан буряадуудай түүхэ, хэлэн, соёл тухай хөөрэлдөө үүдхэжэ, һонин-һонин мэдээнүүдые, һанамжануудые хубаалдабабди. “Алтарганамнай” иигэжэл нэгэ шуһатай, нэгэ үндэһэтэй, нэгэ шажантай бидэниие, хаанахинайшье байг илгаагүй, уулзуулна, нэгэдүүлнэ, нүхэсүүлнэ.
Монгол Уласай Хэнтэйн аймагай Дадал сомонһоо ерэһэн айлшан Базаржабай Цырендолгор баяртайгаар энеэбхилэн, иигэжэ хөөрэбэ: “Буряадай нэгэ үдэр” аман зохёолой бүлгэмүүдэй тоглолто харахадаа, ямар бэрхээр наададаг, ямар гоёор шог зугаа гаргадаг хүнүүд байдаг юм бэ гэжэ гайхамаар байгаа! Ямар баян хэлэн гээшэб! Буряад хэлэмнай заяандаашье мүхэхэгүй! Нютагай аялга дуунуудые шагнаад, нютаг үгэнүүдые соносоод, ёохорой хатар хараад, зүрхөө хөөрөөд, “Гоё-о!” гээд альгаа ташажал, ташажал байгааб!
Энэл даа, “Алтарганын” амин гол удха! “Алтарганын” наран доро наадагшад, хабаадагшад, үзэгшэд урма зориг оронобди, сэдьхэлдээ эршэ хүсэ абанабди, нэгэ арад гээшэбди гэһэн мэдэрэлдэ эзэлэгдэнэбди. Ямар нютаг түрүүлээб, ямар можо, хизаар эгээн олон шагнал абааб гэжэ тоолохо тоншохо юумэн бэшэ. “Алтарганын” номин сэнхир тугай намилзаан доро зүрхөө доһолгон, сэдьхэлээ уяран, нэгэ амин буряад арад зон гээшэбди гэһэн мэдэрэл юунһээшье сэнтэй, юунһээшье буянтай, юунһээшье хэшэгтэй!
Авторай гэрэл зурагууд
Намжилма БАЛЬЖИНИМАЕВА, Агын Буряадай тойрогто “Буряад үнэн” сониной тусхай сурбалжалагша