Гэр бүлын альбомһоо гэрэл зураг абтаба
Ямаршье нютаг бэлигтэй бэрхэ хүбүүд, басагадаараа омогорходог гээшэ. Нютагайнгаа нэрэ хүндые дээрэ үргэн, солыень суурхуулан ябадаг хүнүүд Буряадаймнай нютаг бүхэндэ байхал даа. Эгээл тиимэ хүнүүдэй нэгэн Яруунын Υлзытэ нютаг тоонтотой Ёндон Гармаев гээшэл.
Буряад хүнэй эрхим зургаан зүйл баримталжа, гэрэй эзэн боложо, аба хүнэй табан шэнжэ бэедээ шэнгээhэн, Россиин академиин эрдэмэй профессор, географиин эрдэмэй доктор, РАН-ай Сибириин таhагай Байгаали ашаглалгын Байгалай дээдэ hургуулиин захирал, БГУ-гай географиин болон геоэкологиин кафедрын профессор, Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша, Ородой Холбоото Уласай дээдэ мэргэжэлтэ hуралсалай хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ, Россиин юрэнхы эрдэмэй академиин бодото гэшүүн- корреспондент, Монголой эрдэмэй академиин хүндэтэ доктор, Хитадай эрдэмэй академиин географиин болон байгаалиин баялиг тааруулгын хүндэтэ профессор, Казахстанай Астана хотын Л.Н. Гумилёвой нэрэмжэтэ Евразиин арадай университедэй, хари гүрэнhѳѳ уригдаhан профессор нэрэ зэргэнүүдтэй Ёндон Гармаев угаа дамжуулан хүгжэхын зам шэлэhэн, үнэр баян Жамьян Цыренжапович Дулмажап Санжиевна хоёрой бүлэдэ арбан гурбан хүүгэдэйнь арбан хоёрдохинь боложо түрэhэн.
Одхон хүбүүн Ёндон багаhаа hүбэлгэн хурса, тэршээхэн унаган шэнги наhандаа бүгэдые гайхуулха, хамагаар hонирхохо. Нютагайнгаа үбгэд хүгшэдые hажаажа, нэгэн гээ hаа нюргаа үргэлѳѳд ябаха, үгышье hаа, пулаад боогоод бүгтыжэ, тулгуур тулаад урагшалхадань, зарим зон «Үгы даа, энэ Басагаадай хүгшэн хайшаа ошохонь гээшэб»,- гэлдэхэ. Ушарынь ойлгоходоо хүхилдэхэ. Абань хоридогшье байгаа аалам, зүгѳѳр эжынь хүбүүгээ хѳѳршѳѳн, монсогорхон толгойень үнэсэдэг hэн. Хожом аласай холые зорин эрдэм шудалжа, хүнэй эрхим хүбүүдээр нүхэсэн, дали жэгүүр ургажа, Буряадайнгаа түрүү хүнүүдэй нэгэниинь боложо тодорхо гэжэ hанаашьегүй hаа, бишыхан хүбүүмнай холол ошохо хүн болохо даа гэжэ аба эжын зүрхэн этигэдэг лэ байгаа ёhотой.
Ёндон хүбүүхэн 1965 оной октябриин 7-до түрэhэн. 1972 ондо Υлзытынгѳѳ эхин hургуулида орожо, гурбан жэл hураад, Мужыхын дунда hургуулида орожо, hуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Ород хэлэгүй буряад үхибүүдтэ РСФСР-эй габьяата багша, ород хэлэ болон литература заадаг, тэсэбэри ехэтэй бэрхэ багша М.З. Янгутова ород хэлэ нилээд hайнаар заажа үгѳѳ hэн. Энэрхы сэдьхэлтэй хайрата багшанараа, илангаяа бурханhаа үгтэhэн бэлигтэй Буряад Уласай габьяата багша, РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй отличник Евдокия Будажаповна Раднаевае Ёндон дулааханаар дурсан хѳѳрэдэг. 1992 ондо дунда hургуулияа дүүргэжэ, Ойдоп ахынгаа гаргаhан зүргѳѳр уласайнгаа түрүү дээдэ hургуули болохо М. Ломоносовой нэрэмжэтэ МГУ орохоор, Москва хото зорёо бэлэй. Туршалгануудаа hайн тушаабашье, конкурсын дүнгѳѳр орожо шадангүй үлѳѳ бэлэй. Нютагаа бусаад, Ёндон колхозойнгоо МТМ-дэ слесареэр хүдэлѳѳд, хойто жэлынь дахин МГУ-да орохо hэдэлгэ гаргаад, шэлэн абалгын болоходо урагшагүйдэжэ, орожо шадангүй бусаха баатай болоо. Оронойнгоо түрүү дээдэ hургуулида орохын түлѳѳ шангахан дабалтануудые дабажа гараха хэрэгтэй ха юм даа. Зоригоо мохоогүй Ёндон хоёр жэл соо сэрэгэй албанда ябажа ерээд, старшинагай погонтой сэрэгэйнгээ хубсаhаар (ушарынь албанhаа ерэхэдэнь, гэрынь шатанхай байжа, hайн хубсаhаниинь галда абтанхай байгаа), Москва ошожо, нэтэрүүгээр ябажа, МГУ-да орожол hалаа hэн даа. Тиигэжэ үнинhѳѳ дурлаhан географиин факультедэй оюутан боложо, эрдэмэй гранит химэлжэ эхилээ бэлэй. Бэрхэ багшанарта тудаха зол хубитай байгааб гэжэ Ёндон омогорходог. Тэдэнэй нэгэн профессор Христофоров А.В. болоно. Энэ багшань Ёндониие оюутан байхаhаань эхилжэ, эрдэмэй доктор болоторнь хүтэлбэрилжэ, эрдэмэй орьёлдо гаргаа гээшэ. Мүнѳѳ тэрэ багшатаяа наhанай илгаагүй анда нүхэд болонхой, гушан жэл соо бэе бэедээ ябалсажа байдаг юм. Дүн хамтадаа арбан гурбан жэл МГУ-да зорюулжа, сэрэгэй хубсаhатай ерэhэн Ёндон географиин эрдэмэй доктор боложо, багшанарайнгаа ашаар бэрхэ мэргэжэлтэн, томо эрдэмтэн боложо гараа ха юм даа.
1995 онhоо Ё. Гармаев БГУ-да ахалагша багшаар географиин кафедрада хүдэлжэ эхилээд, удаадахи жэлнүүдтэ географиин факультедэй деканай орлогшоор, кафедрые даагшаар, экологиин дээдэ hуралсалай директорээр хүдэлжэ гараа. Гол хүдэлмэриингѳѳ хажуугаар, ниитын ажалда эршэтэй хүдэлжэ эхилээ. Оюутадаар хамта Υдэ, Сэлэнгын эрьеэр бог шоройень сэбэрлэхэ, Байгалай хажуугаар арилгаха, модо hѳѳгүүдые олоор hуулгадаг hэн. 1999- 2003 онуудта Ёндон Улаан-Υдэ хотын II зарлалай депутадаар hунгагдаhан байха юм. Һунгамалаар ажаллажа байхадаа, Сэлэнгэ мүрэндѳѳ анхаралаа хандуулжа, хүршэ Монгол Уласай эрдэмтэдээр холбоо байгуулхаяа Улаан- Баатар хото гараhан. Эндэ баhа аза талаан тудажа, суута эрдэмтэн, багша, Монголой эрдэмэй академиин академик, географиин дээдэ hургуулиин директор Д. Доржоготовтой танилсажа ажалаа ябуулхадаа, ойро дүтын найза нүхэд болоhон байна. Багшань Ёндонhоо оло ахашье hаа, «минии хуурай хүбүүн» гэжэ хандадаг. Энэнь ариг сэбэрээр бии болоhон хүбүүн гэhэн удхатай хаш. Монголой хизааргүй талые дууhан ябажа, шэнжэлгэнүүдые хээ. Монголой эрдэмтэдэй тэмдэглэhээр, Монголдо hүүлэй нэгэ жэлэй турша соо хэдэн зуун гол горход, тоором нуурнууд, аршаан булагууд хатаhан, шэргэhэн байна. Ёндоной хэлэhээр, манай Буряад орондо экологиин талаар байдал баhал тиимэрхүү. Хүн түрэлтэнэй эрдэни зэндэмэни Байгал далаймнай уhанай нюруу доошоо ороо гэжэ элидхэл соогоо дурдана.
Ёндоной hанаа ехээр зобоодог юумэд гэхэдэ, ойн түймэр, хайра гамгүй хулгайгаар модо отололго, уhа голнуудаа, аршаан булагуудаа бузарлалга, хаа-хаанагүй бог шоройгоо хаялга г.м. болоно. Эндэ олонхи ушарта хүн зэмэтэй. Иигэжэ эхэ байгаалидаа туйлай ехэ хохидол үзүүлнэбди гэжэ Ёндон онсолон хэлэнэ.
Ёндоной хабаадалгатай эрдэмтэдэй олохон экспедици Ородой географическа бүлгэмэй тэдхэмжээр бэелүүлэгдэhэн. Ё. Гармаев 1987 ондо РГО-гой гэшүүн болоhон, 2014 ондо РГО-гой XV съезддэ Буряадhаа делегат боложо ошоходоо, РГО-гой юрэнхылэгшэ, Россиин оборонын министр С.К.Шойгутай уулзажа, РГО- гой грантын туhаар Хяагтын В.А. Обручевой нэрэмжэтэ музейн үзэсхэлэнэй зал hэльбэн шэнэлэгдэhэн тухайнь хѳѳрэлдэжэ, бусадшье асуудалнуудые зүбшэhэн байха юм.
Урданай зоной хэлэдэгээр, «Шаазгайн hуугаагүй модон үгы, Шарайдай hуу- гаагүй нютаг үгы» гэhэн үгые нэгэ бага хубилгаад, хүхин татажа хэлээ бол, Шарайд угтай Ёндоной ябаагүй газар гэжэ үгы шахуу бэшэ аал даа. Байгал шадарай байгаалиин баялигуудые хамгаалха гэhэн асуудалнуудаар Ё.Гармаев хари гүрэнүүдээр ябажа, элдэб семинар конференцинүүдтэ хабаадажа, элидхэл хэдэг. Америкын долоон штадуудаар ябажа, үрэ ехэтэй уулзалгануудые үнгэргѳѳ. Вашингтоной «National Geographic» гэгшын түб офисдо, Нью-Йоркын «The Explorers Club» гэhэн шэнжэлэлгын клубай штаб- квартирада Америкын эрдэмтэдээр хэлсээ баталжа ерээ. Тиигэжэ иимэ нэрэтэй телевидениин канал 2018 ондо Буряад орон ерэжэ, Байгал далай тухай баримтата фильмүүдые буулгаха юм.
Европын гүрэнүүдэй хото городуудаар ябажа, Ё. Гармаев элидхэлнүүдээ хэдэг. Жэшээлбэл, Франциин Парижда, Германиин Кёльн хотодо, Нидерландын Амстердамда, Болгариин Благоевград хотодо.
Модоной үндэhэн уhаяа баридаг хадань хэды шэнээн олон модо hуулгаhанаа, үшѳѳ hуулгаха байhанаа Ёндон ѳѳрѳѳшье мэдэнэгүй. Эндэ мэдээдшье яалай, зүгѳѳр hуулгаhан мододынь hалбаран байг лэ. Ород зоной хэлэдэгээр, Ё.Гармаев гэршье баряа, модошье hуулгаа, хүбүүшье түрѳѳ гээшэ. Ажалдаашье ябажа, гэр бүлэдѳѳшье анхаралаа хандуулжа, яажа хамагые үрдинэ гээшэб гэжэ гайхахаар бологшо. Ё.Гармаев үндэр нэрэ зэргэнүүдтэй, хайра шагналнуудтай. Монголой ойн баярай медальнуудhаа гадна, «Алтан гадас» гэhэн дээдын орден Ёндондо зүүлгэгдэhэн.
Ёндон олон шабинартай, эрдэмэй гурбан кандидадые бэлдэжэ гарганхай. Буряад Уласай эрдэмэй хүгжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулhан Ё.Гармаев Буряадай СО РАН-ай эрдэмэй түбэй Президиумэй гэшүүн, Буряад Уласай Толгойлогшын дэргэдэхи Эрдэмэй болон инновацинуудай соведэй гэшүүн, Буряадай Засагай газарай дэргэдэхи Ниитын экологическа соведэй гэшүүн. Мүн 220 эрдэмэй болон hуралсалай методическа ажалнуудай автор, соавтор юм. Тэрээнhээ гадна дүрбэн авторска, найман бусадтай хамта гаргаhан монографинуудтай. Ёндоной найдамтай түшэг тулгууринь болохо наhанайнь хани Оюна Юрьевна философиин эрдэмэй кандидат, БГУ-да доцентээр ажалладаг юм. Даян хүбүүниинь баhал эрдэмэй зам шэлэжэ, Амстердамай университет амжалтатай түгэсхѳѳд, мүнѳѳ Сингапурай университедтэ hуража байнхай. Аяна басаганиинь баhал хари гүрэнэй дээдэ hургуулида hурадаг юм. «Газар уhан дээрэ гансахан дүүтэйб» гэжэ Ёндон дүү басаган Оксанадаа аргагүй мээхэй. Эжэл нүхэртѳѳ энхэргэн, үхибүүдтээ хүндэтэй, аханартаа анхаралтай, эгэшэнэртээ эльгэтэй, нүхэдтѳѳ үнэншэ Ё.Гармаев буряад хэлэндээ ульгам.
Морход гэhэн хамар дээрээ тодхоhон шэлэйнгээ саанаhаа нюдѳѳрѳѳ энеэбхилэн орожо ерэхэдэнь, гэр дүүрэшэхэ, шог зугаа дэлгэршэхэл даа.
«Эжыл абын буянгаар
Энээхэн ябаhан бэемнил…» гэжэ дуулахадаа, аяар жаран табан жэлэй хугасаа соо жаргалтай ажаhууhан эхэ эсэгэ хоёроо дурдангүй яахаб даа. Гармаевтанай ехэ уг 5 үе гаранхай, зуунhаа олон зон болонхой хотонложо, найрлажа, шугын бургааhан шэнги шууялдажа, шэжэр алтан шэнги яларжа ябана.
Тоонто нютагай татаса гэжэ байдаг ха юм даа. Зунайнгаа обоодо гү, али Сагаалганда Ёндон заатагүй зорижо нютагаа ерэдэг. Залгалаа гэрэйнь урда, нара хараhан талада Гармаевтанай 13 үхибүүдэйнь тоонто нюугаатай.
Ёндон минии тоонто эгээл энэ багта булаатай гээд тоонто дээрээ хүльбэржэ, тэндээ майхан тодхожо хонодогшье байгаа. Эгэтын дасанай дахинаа үндэрлэжэ эхилхэдэнь, тэрэ гэрээ дасанда үргэhэн. Мүнѳѳ бууса дээрээ хайрата эжыдээ зорюулжа, үхибүүдынь 89-эйнгѳѳ зүлгэ ногоо гэшхэжэ ябаhан абатаяа, хүрьгэд бэреэдтэеэ хамhажа, дурасхаалай шулуу табинхай.
Иимэл баян сагаан сэдьхэлтэй буряад бүлэдэ түрэhэн Ёндон хүбүүн тоонтодоо мүргэжэ, хүсэ шадал нэмэжэ, аласые зорин, арадуудай дунда холбоо байгуулжа, буянтай, бүгэдэндэ хэрэгтэй ажалаа ябуулхал. Мэдээжэ эколог эрдэмтэн Ё. Гармаев Экологиин жэлэй түгэсхэлдэ Буряадайнгаа түрүү хүнүүдэй зэргэдэ орожо, нэрэеэ мүнхэлхэнь болтогой.
Ринчин-Доржо САНДАНОВ, Ярууна аймагай Үлзытэ нютаг, “Лёнхобо” гэһэн арадай аман зохёолой ансамблиин концертмейстер